Avrasya'da Denge Arayişlari

[atoybil]

AVRASYAğDA DENGE ARAYIşLARI

Anar SOMUNCUOĞLU - RUSYA - UKRAYNA ARAşTIRMALARI MASASI

ABDğnin Hegemonya Kurma üabalarına Ortak Tepki

Avrasyağda ABDğnin demokrasi ihraç faaliyetlerine ve askeri varlığına bölge devletlerinin tepkisi gittikçe artmaktadır. Bir ay önce yapılan Rusya-üin-Hindistan zirvesinin sonuç bildirisi, 1 Temmuz 2005 tarihinde Rusya ve üin arasında imzalanan 21. Yüzyılda Dünya Düzeni Deklarasyonu ve nihayet 5 Temmuz 2005 tarihinde yapılan şangay İşbirliği ürgütü (şİü) zirvesinde imzalanan deklarasyon Avrasya ülkelerinin, bölgelerinde hegemon istemediklerinin açık beyanlarıyla doludur. üç belgede de her ülkenin özgün gelişme yoluna saygı gösterilmesi gerektiği vurgulanmış, böylece üin, Hindistan, Rusya ve Orta Asya ülkeleri demokrasi ihraç çalışmalarından son derece rahatsız olduklarını göstermişlerdir. Zaman içerisinde rahatsızlık derecesinin arttığı gözlemlenmektedir. Böylece belirtilen zirvelerden en sonuncusunda, yani üin, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Tacikistan ve üzbekistanğın üye olduğu şİü zirvesinde kabul edilen ortak deklarasyonda, ABDğnin Kırgızistan ve üzbekistanğdan ne zaman askerlerini çekeceğine dair bir cevap vermesi talep edilmiştir.

üzellikle Andican olaylarından sonra üzbekistanğın ülkesindeki ABD varlığından son derece rahatsız olduğu açıkça ortaya çıkmıştır. İddialara göre, ABDğnin Orta Asyağdaki üsleriyle ilgili madde, üzbekistanğın girişimi sonucunda deklarasyona konmuştur. Her halükarda üzbekistanğın söz konusu maddeye destek vermesi sürpriz değildir. Sürpriz olarak algılanabilecek gelişme, deklarasyon imzalandıktan birkaç gün sonra seçimlere girmeye hazırlanan Kırgızistanğın söz konusu maddeye destek vermesi, dolayısıyla ABD üslerinden rahatsız olduğunu şİü platformu aracılığıyla bildirmesidir. Tacikistan, üzbekistan ve Kazakistan liderlerinin demokrasi ihraç çalışmalarından rahatsız oldukları ve iktidarı kaybetmek istemedikleri açıktır. Halbuki bugünkü Kırgızistan yönetimi, halkın harekete geçirildiği böyle bir iktidar değişikliğiyle iş başına gelmiştir. Buna rağmen, ABDğnin bölgedeki planlarıyla ilgili olarak Kurmanbek Bakiyevğin zirvedeki konuşmaları, diğer liderlerin konuşmalarından farklı değildi. Yaptığı konuşmada Bakiyev, isim vermeden ABDğyi Orta Asyağda hegemonya kurmaya yönelik uzun vadeli plan kurmakla suçlamıştır. ğDevrimdenğ sonra ülkenin objektif çevre faktörlerinden yola çıkarak Akayev döneminde izlenen dış politikayı sürdüren Kırgızistanğın, bölgede dinci hareketlerin aktifleşmesinden endişeye kapıldığı ortadadır. Bölgenin istikrarsızlık ve çatışmaların ortasında kalma ihtimali Rusyağnın bölgedeki kozlarını arttırmıştır. ABD yanlısı olmakla itham edilen Kırgızistanğın yeni yönetimi her şeyden önce kendi menfaatlerini düşünerek Rusya ile de iyi geçinmeye çalışmaktadır. Ancak, şİü vasıtasıyla ABDğye iletilen ğAskerlerini ne zaman çekeceksin?ğ çağrısı, Kırgızistanğın ABD üsleriyle ilgili izlediği politikayı ne kadar yansıtmaktadır? En önemlisi, ses getiren bu açıklamayı yapan örgüt ve tek tek içindeki devletler, sözlerinin arkasında ne kadar durabilirler?

şangayğın Gücü ve Potansiyeli

Son zirvede gözlemci üye Moğolistanğa ek olarak İran, Hindistan ve Pakistan gibi önemli bölge ülkelerine gözlemci statüsünü veren şİü, Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayevğin ifadesiyle ğartık insanlığın yarısını temsil ediyorğ mu? Her sene mutat zirveleri ve çeşitli düzeydeki toplantıları yapılsa da, bölgedeki etkinlik açısından şİü halen iddialı bir proje olmaktan öteye geçememiştir. Kurumsal yapısı son derece zayıf olan bu örgüt, iki büyük devletin -Rusya ve üinğin- bölge politikalarını yürütme aracı olmaya devam etmektedir. Son zirvede yeni gözlemci üyeleri içine alarak potansiyelini arttıran şİü, son yayınladığı deklarasyonda kendisini açıkça ABD hegemonyasının karşıtı olarak konumlasa ve ABDğye ğbölgeden çekilğ mesajı verse de, söz konusu duruşun ve mesajın somut adımlarla desteklenmesi gerekmektedir. Gerçekten de, şİüğnün çağrısına cevap veren ABD Dışişleri Bakanlığı Sözcüsüğnün dediği gibi, Orta Asyağdaki Amerikan askeri varlığı ikili anlaşmalarla belirlenmiştir. Her şeyden önce, ğüzbekistan ve Kırgızistan ABDğnin çekilmesini resmen isteyecek kadar arkalarının sağlam olduğunu hissetmekte midir? Rusya ve üin böyle bir adımı desteklemeye hazır mıdır?ğ sorularının cevaplanması gerekmektedir. şu an için böyle bir ortamın oluşmadığından bahsedilebilir. şimdilik şİü, ABDğnin isteğine rağmen ABDğyi bölgeden çıkarma gücüne sahip değildir. ABD karşıtı söylemi benimseyen şİüğnün şu anda yaptığı, ileriye dönük güç birikimidir. Esasında bunun yolu örgütün kuruluş amacının gerçekleştirilmesinden geçmektedir.

Başlangıçta sınırlarda işbirliği amacıyla kurulan şangay Beşlisi, 2001ğde şangay İşbirliği ürgütüğne dönüştüğü zaman, genel olarak bölgesel güvenliği öncelikli olarak kabul etmiş, güvenliğin sağlanması açısından da terörizmle ortak mücadeleyi en önemli amacı olarak belirlemiştir. Bölge güvenliğinin sağlanması konusunda gerçekten de büyük potansiyele sahip olan bu örgütün prestijinin giderek arttığının işareti, İran, Hindistan ve Pakistanğın da gözlemci üye olmak için örgüte başvurmaları olmuştur. Ancak bu ülkelerin gözlemci olarak kabul edilmeleri, örgütün ileride Avrasya alanında oynayabileceği rol açısından önemlidir. Bölge güvenliğinin sağlanması açısından ise örgütün halen pek etkin olmadığı ortadadır.

Kollektif Güvenliğin ünceliği

Son zirvede örgütü kurumlaştırma çabaları biraz daha hızlanmış gibi görünmektedir. Kurumlaşma terörizmle ve ayrılıkçılıkla mücadele ekseninde planlanmıştır. Ekonomik projelerin dahi seslendirildiği zirvede, şİü çerçevesinde kurulan Terörizmle Mücadele Bölgesel Merkeziğnin 2004 faaliyet raporu onaylanmış, ayrıca Terörizm, Ayrılıkçılık ve Aşırıcılıkla Mücadele Konsepti kabul edilmiştir. Söz konusu konseptte ğüye ülkelerin şİü coğrafyasında terörizm, ayrılıkçılık ve aşırıcılık ile mücadeleyi kendi güçleriyle yapmaları öncelikli öneme sahiptirğ denmiş, bu şekilde örgüt dışı güçlerin bölge güvenliğine karışmalarına hoş bakılmadığı ifade edilmiştir. Belgede terörizmle mücadele etmek amacıyla güvenlik birimlerinin işbirliğini arttırmaya yönelik çalışmaların yapılması, terörizm, ayrılıkçılık ve aşırıcılık faaliyetine bulaşanlara sığınma hakkının verilmemesi, söz konusu faaliyetleri yürüten şahıs ve teşkilatlara hiçbir şekilde desteğin verilmemesi gibi hususlar bulunmaktadır. Ancak ne bu belgede ne de şİüğnün diğer belgelerinde üye devletlerin aktif askeri yardımından bahsedilmemektedir. şİüğnün, bölgesel güvenliğin sağlanması konusunda hala, Rusyağnın tek başına etkin olduğu Kollektif Güvenlik Anlaşması Teşkilatığnın (KGAT) çok gerisinde kaldığı söylenebilir.

KGAT Tüzüğüğnde üye devletlerin bağımsızlıklarının, toprak bütünlüklerinin ve egemenliklerinin kollektif bir temelde nasıl korunacağına dair ifadeler açıkça belirtilmiştir. KGAT çerçevesindeki askeri işbirliği oldukça etkin olarak işlemektedir. Ortak hava savunması, ortak askeri tatbikatlar, ortak askeri birlikler konusundaki ilişkiler artarak gelişmektedir. 1996ğda Rusyağnın Tacikistanğa müdahalesi ve 1999ğdan sonra Kırgızistanğa gösterilen askeri-teknik yardım KGAT çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. şimdiye kadar, Orta Asyağda güvenliğin sağlanması konusunda Rusya, şİü yoluyla değil, KGAT ve ikili ilişkiler çerçevesinde hareket etmeye meyilliydi. Son şİü zirvesinde askeri işbirliği konusunda daha somut adımların atılmaması, bu meylin ve Rusyağnın üin ile ilgili endişelerinin devam ettiğinin bir göstergesidir. Bölgede ABD nüfuzunun yükselmesinden rahatsız olan Rusya, üin ile işbirliği içerisinde olsa da, ileriye dönük olarak üin nüfuzunun artmasını da istememektedir.

Bölge devletlerinin menfaatleri açısından ise, bölgede nüfuzu bulunan dış güçlerin hiçbirisinin baskın hale gelmemesi hayati önem taşımaktadır. Günümüzde bölgedeki en etkili devletleri Rusya-ABD-üin olarak sıralamak mümkündür. Bağımsızlıktan sonra kendilerini üin ve Rusya arasında bir kıskaçta hisseden bölge devletleri, ABD ile ilişkilerini geliştirmeye çalışmışlardır. Ancak ABDğnin bölgede askeri üsler elde etmekle kalmayarak, ülkelerin iç siyasetini önemli ölçüde etkileyecek kadar nüfuzunu arttırması ve içişlere karışmaya hevesli olması, bölge devletlerini bu sefer Rusya ve üinğe doğru itmiştir. Son dönemde üzbekistanğın üin ve Rusya ile geliştirdiği ilişkiler, 4 Temmuz 2005 tarihinde Kazakistan ve üin arasında imzalanan Stratejik İşbirliği Anlaşması da yeni konjonktür çerçevesindedir. Ancak ABD hegemonyası bölge devletleri açısından ne kadar tehlikeliyse, Rusya ve üinğin hegemonyası da en az o kadar tehlikelidir.

Orta Asya Birliğiğnin Zorunluluğu

ünemli jeopolitik konuma ve zengin doğal kaynaklara sahip olan Orta Asya ülkeleri açısından, kendilerini bölge dışı güçlere karşı korumalarının ve genel olarak güvenliklerini sağlamalarının en etkin yolu bir birlik oluşturmalarından geçmektedir. Yıllardan beri tartışılan Orta Asya entegrasyonunun bu açıdan ele alınması gerekmektedir. Halbuki Orta Asya entegrasyonuna hep AB örneğinden yola çıkılarak bakılmış, zaten entegrasyon teorilerinin çıkış noktası da hep AB olmuştur. Uzmanlara göre, Orta Asyağda entegrasyonun yolu ortak pazardan geçmektedir. şüphesiz bir birlik için ekonomik entegrasyon şarttır. Ancak başlangıç noktası olarak bölgenin daha acil ihtiyaçları alınabilir. Bu acil ihtiyaç ise güvenliktir. Diğer taraftan, son dönemde ABğnin yaşadığı zorluklar bir birlikte ortak kimliğin ve bütünleşme isteğinin ne kadar önemli olduğunu göstermiştir. şüphesiz, ortak kimlik konusunda Orta Asyağda çok güçlü bir potansiyel bulunmaktadır.

Orta Asya güvenliğinin sağlanması açısından Türkistan coğrafyasının bir bütün olarak ele alınması gerekmektedir. Bu açıdan Orta Asya devletlerinin Afganistanğdaki Türklerle, Rusyağnın Kazakistanğa sınır bölgelerinde yaşayan bütün Türklerle (sadece Kazaklarla değil), Tataristan ve Başkurdistan cumhuriyetleriyle, Orta Asya ile üinğin sınır olduğu bölgede bulunan Doğu Türkistan Türkleriyle başta kültür alanında olmak üzere ilişkileri geliştirmeleri gerekmektedir. Bu her şeyden önce kendi uzun vadeli güvenliklerinin sağlanması açısından zaruridir. şüphesiz bu ilişkiler komşu devletlerle ilişkileri bozmayarak çok dikkatli bir şekilde yürütülmeli, ancak komşu devletlere soydaşlarla ilişkilerin geliştirilmesinin Orta Asya halklarının doğal hakları olduğu hissettirilmelidir. Burada en çok zorluk çıkaracak husus ve aynı zamanda da en önemli husus, Doğu Türkistan ve Orta Asya devletleri arasındaki bağlantılardır. üinğin buna izin vermeyeceği çok açıktır. şu anda yapılabilecek en asgari faaliyet, Orta Asya ülkelerindeki Uygurlara yönelik politikanın üinğin güdümüne girmemesini sağlamak ve halkta Uygurlarla Orta Asya halklarının arasındaki kader birliği fikrini yaymaktır.