Bor Nedir?

Bor madenini kýsaca bünyesinde deðiþik oranlarda bor oksit içeren (B203) mineral olarak tanýmlayabiliriz. Bor minerallerinin içerikleri farklý olduðundan dünya bor madeni rezervlerinin karþýlaþtýrýlmasý borik oksit cinsinden yapýlmaktadýr. Türkiyeðde en yaygýn bulunan bor mineralleri Tinkal, Kolemanit ve üleksitðtir. Toz deterjan sanayiinde aktif oksijen taþýyýcýsý olarak kullanýlan sodyum perbonat dýþýnda, bor ürünlerinin nihai kullanýmýnda asýl iþlev bünyelerindeki bor oksit olduðu için çeþitli bor ürünlerinin birbirlerini ikame özelliði de mevcuttur. Bir baþka ifadeyle bir bor ürünü ayný zamanda bir baþka bor ürününün ticari rakibi olabilmektedir.
Bor Madeniðnin Türkiyeðdeki Yeri

Türkiye için stratejik öneme sahiptir. Bor madeni ülkemize gözardý edilmeyecek derecede gelir saðlayan bir madendir. Ortadoðu ülkeleri için petrolün nasýl bir stratejik önemi varsa bor da Türkiye için ayný derecede önemli ve stratejik durumdadýr. Bir baþka önemli konu ise deterjan sanayiinden uzay teknolojisine kadar geniþ kullaným alaný olan bor, bir daha yerine konulamayacak bir yeraltý kaynaðýdýr. Türkiyeðde nerelerde bor bulunduðuna kýsaca bakarsak;

ð Kýrka Bor Ýþletmeleri: Yýllýk 800,000 ton ham bor üretim kapasitesine sahiptir. Yataklarýnýn esasýný tinkal konsantre, boraks pentahidrat ve boraks dekahidrat oluþturmaktadýr.
ð Emet Bor Ýþletmesi: Yýllýk 500,000 ton ham bor üretim kapasitesine sahiptir. Yataklarýnýn esasýný cevher kolomanit oluþturmaktadýr.
ð Bigadiç Bor Ýþletmesi: Yýllýk 200,000 ton ham bor üretim kapasitesine sahiptir. Yataklarýnýn esasýný kolomanit oluþturmaktadýr. Bazýlarýnda ise üleksit, inyoit, hidroborasit, meyerhofferit, terçit, havlit ve pandermit minerallerine rastlanmaktadýr.
ð Kestelek Bor Ýþletmesi: Yýllýk 100,000 ton ham bor üretim kapasitesine sahiptir. Yataklarýnýn esasýný boraks deka, borik asit ve sodyum perborat oluþturmaktadýr.

Gördüðümüz gibi bir çok çeþitli madenin deðiþik yörelerde bulunmasý ve birinin diðerinin ticari rakibi olmasý Türkiyeðye bu çeþitlilik açýsýndan avantaj saðlamaktadýr.

Neden Stratejik?

ABD uzay teknolojisinde, Türkiye ise sabun yapýmýnda kullanmakta. Kullaným alanlarýna bakmak bu madenin neden stratejik olduðunu gayet iyi ortaya koymaktadýr. üünkü bor þu anda 250ðye yakýn sanayi ürününde kullanýlan bir element durumundadýr Bu alanlardan baþlýcalarý; askeri pirotetnik, nükleer silahlar, havacýlýk için konpozitler, fotoðrafçýlýk kimyasallarý, deterjan ve beyazlatýcýlar, kaðýt hamurunu beyazlaþtýrma, cam, porselen, emaye, tarým, metalurji, roket yakýtý, yanmayý önleyici, yapýþtýrýcý, haþere öldürücü, teksitl yýkama, boru çekme, ahþapta küflenme önleyici, deri kireci söktrücü ve nükleer güç reaktörlerinde muhafazadýr. Bundan da önemlisi bor ürünlerinin kullaným alaný teknolojik geliþmelere paralel olarak her geçen gün daha da artmaktadýr. Yurdumuzda ise Amerikaðnýn uzay teknolojisinde kullanýdýðý bor cevherinden mutfak kaplarý ve sabun yapýlmaktadýr. Bu stratejik madenin %62ðsi sabun, %19ðu seramik, %6ðsý cam ve %6ðsý da kimya sektöründe kullanýlmaktadýr. Metalurji sektöründe ise kullanýlmamaktadýr.

Dünya ve Türkiye

Dünya rezervlerinin %63ðü Türkiyeðde Dünyanýn en büyük borat cevheri rezervlerine sahip olan Türkiye, dünya rezervlerinin %63ðüne sahiptir. Onu sýrasýyla %13.7 ile Rusya, %10.3 ile ABD ve %4 ile þili takip etmektedir. Türkiye dýþýndaki ülkelerde dünyanýn ancak 50-60 yýllýk ihtiyacýný karþýlayacak olan bor rezervleri bulunurken, Türkiyeðdeki bor dünyanýn hiçbir yerinde üretim yapýlmasa bile dünyaya 350 yýl yetecek kapasitededir. Geçen yýl rafine bor ihracatýna baktýðýmýzda ise ABDðnin 1,300,000 ton, Türkiyeðnin ise yaklaþýk 350,000 ton ihracatý bulunmaktadýr. Türkiye toplam 1,050,000 ton, 700ðü ham (iþlenmemiþ ) bor olmak üzere 220 milyon USD ihracat geliri elde etmiþ, ABD ise 800 milyon USD gelir elde etmiþtir. Yýlda 2.5 milyon ton bor üretmekteyiz ve Türkiyeðnin sahip olduðu rezerv miktarý ise 2.5 milyar tondur. Bu da 1000 yýl demektir. Bir baþka deyiþle 500-750 milyar USDðlik rezervimiz bulunmaktadýr.


Gerekli yatýrýmlar yapýlýrsa,

ihracat 800 milyon USDðye çýkar.


Türkiye maden ihracatý gelirinin %50ðsini sadece bordan elde etmektedir. 1980 yýlýnda 122 milyon 849 bin USDðlik bor ihracatý gerçekleþirken bu rakam günümüzde 250 milyon USDðyi bulmaktadýr.

Türkiyeðnin bor ihracatýndaki baþlýca pazarlar ABD, Batý Avrupa, Japonya, Afrika, Hindistan ve eski doðu bloku ülkeleridir. Türkiye bor madenini rafine olarak ihraç etmek gerekli yatýrýmlarý yaptýðý takdirde þu anki ihracatýný 800 milyon USDðye çýkarabilir ve dünya ihracatýnýn %50ðsini kontrol eder duruma gelebilir. Eðer bor madenlerini iþleyecek bir tesis kurulursa 3 yýlda 30 milyar USDðlik gelir etmek mümkündür.

Kamulaþtýrma Süreci

Eti Holding farklý fiyat uyguluyor. Osmanlý Ýmparatorluðu bor madeninin deðerinden habersizdi. 1860ðlý yýllarda Ýngiliz Borax Consolidated Ltd. þirketi 60,000 £ karþýlýðý Susurlukðtaki Boraks sahalarýnýn imtiyaz haklarýný almýþ ve Pandermit adý altýnda ihraç etmeye baþlamýþlardýr. 1935 yýlýnda ise ilk kez MTA ve Etibank gibi kamu kuruluþlarýna arama ruhsatý verilmiþtir. 1956 yýlýnda MTAðnýn giriþimleriyle Emetðteki borlarýn Etibankða devri saðlanmýþtýr. Böylece ilk kez yabancý bir þirketle birlikte Etibank da bor ihracatýna baþlamýþtýr. 1974 yýlýnda Ticaret ve Enerji Bakanlýðý tonu 25-30 USDðden satýlan bor cevherinin fiyatýný, taban fiyat uygulamasýna giderek tonunu 70 USDðye yükseltmiþ, böylece piyasada bor fiyatlarý bir anda 90 USDðye kadar yükselmiþtir. Tüm bunlarýn sonucunda 1978 yýlýnda zamanýn hükümeti Türkiyeðdeki bütün bor tuzu madenlerini devletleþtirme kararý almýþtýr. Bu kamulaþtýrma sonucunda yüksek katma deðer yaratan ürünler üretme görevi tamamen Etibankða devredilmiþtir. Günümüzde Eti Holding tek yetkili kuruluþtur.

Günümüzdeki resmi rakamnlara göre;
ð Eti Holding kendi müesseselerine 42 USD/ton,
ð Yurt dýþý piyasalara 141 USD/ton
ð Yurt içi piyasalara 230 USD/tonðdan satmaktadýr.

Dünya bor pazarýnda bir borsa mevcut deðildir. Uluslararasý piyasada fiyatlar, pazarý kontrol eden iki tekel konumundaki Eti Holding ve USBorax tarafýndan belirlenmektedir. Ancak üreticiler gizlilik nedeniyle üretimlerindeki hammadde, yardýmcý madde, iþçilik ve vb. maliyetler ile bunlarýn üretimdeki paylarýný açýklamadýklarý için bor bileþiklerinin maliyetinin ne olduðu bilinmemektedir.

En son geliþme olarak 31 Mayýs 2001 tarihinde Ankara Onuncu Ýdare Mahkemesi, Eti Holdingði özelleþtirme kapsamýna alan karar için ðyürütmeyi durdurmað kararý aldý.

SONUü

ð Türkiye dýþýndaki bor madeni sahibi ülkeler kendi ihtiyaçlarýný ancak karþýlayabildikleri için Eti Holding %88ðlik dünya pazar payý ile bor madeni satýþýnda tekel þirket konumundadýr.
ð Yabancý kuruluþlara 141 USDðden satarken, iç piyasaya 230 USDðden satmasý ilginçtir. Hatta bazen yerli kuruluþlara yapýlan satýþlar kesilip o kuruluþlar iflas aþamasýna gelmiþlerdir.
ð Yerli ve yabancý kuruluþlar için farklý fiyat uygulamasý ihraç ürünlerinin fiyatlarýna
Eti Holdingðin ihraç ettiði malý, yerli sanayici ithal etmektedir. yansýmakta, bu da kayba sebep olmaktadýr.
ð Yerli kuruluþlara pahalý satýlmasý nedeniyle yerli sanayi kurulamamaktadýr. Mevcut sanayi de zaman zaman ihtiyacý olan bor madenini dýþarýdan ithal etmektedir. Yani, Eti Holdingðin ihraç ettiði malý, yerli üreticiler ithal etmektedir.
ð Bor madeninin %84ðü ham bor, %16ðsý rafine bor olarak ihraç edildiði için 500 milyon USD civarýnda kayýp olmaktadýr. Eti Holdingðin yaptýðý fiyat farklýlaþtýrmasý yüzünden yerli rafine bor üretiminin yapýlmasý engellenmektedir.
ð Avrupa ülkeleri, rezervleri yok denecek kadar az olmasýna raðmen bor uç ürünleri ve kimyasallarýnýn en önemli pazarlayýcý ülkeleri arasýndalardýr.
ð Eti Holding Türk sanayi kuruluþlarýna bor satmama eðiliminde olduðu için Türk sanayicileri Danýþtayða baþvurmuþlardýr. Danýþtay da 1 Mayýs 2000ðde Türk sanayicilerinin maden satýn alabileceði kararýný almýþtýr. Ancak Eti Holdingðin bu karara raðmen iç piyasaya pahalý mal satma eðilimi sürmektedir.
ð Dünya bor rezervlerinin %63ðünü bünyesinde bulunduran Eti Holding, 1.5 milyon/yýl civarýnda olan dünya bor üretiminden %31.4, USBorax da %38.9 gibi yakýn paylar almaktadýrlar. Ancak yýllýk yaklaþýk 1.2 milyar USDðlik parasal büyüklükten USBoraxðýn aldýðý pay %65, Eti Holdingðin ise %21ðdir. Bunun sebebi Eti Holdingðin 350,000 ton/yýl rafine bor ürünü satýþýna karþýlýk USBoraxðýn 1.3 milyon ton/yýl rafine bor ürünü satýþý gerçekleþtirmesidir.