KAFKAS SATRANCINDA HAMLELER / Ali KüLEBÝ

Brzezinskiðnin ðBüyük Satranç Tahtasýðnda ðAvrasya Balkanlarýð içinde yer verdiði Kafkasya, Türkiyeðnin hayati çýkarlarýnýn bulunduðu bir bölgedir. Avrasya Balkanlarýðnýn en önemli iki oyuncusunun satranç tahtasý üzerindeki hamleleri devam ediyor. Bölgenin diðer önemli oyuncularý olan AB, Türkiye, Ýran, hatta giderek bölgeye özel önem vermeye baþlayan üin ve Hindistan da, ðne kaybediyoruzð, ðne kazanabilirizð yaklaþýmýyla geliþmeleri izlemekteler. Oyuncularýn ilgilendikleri enerji, siyaset, askerlik, ticaret gibi konular, çeþitli açýlardan kendilerine göre dereceli olarak önemli. Yine her oyuncu duruma ve ilgi alanýnýn özelliðine göre deðiþik müttefik arayýþýnda. Geliþmelerin seyrine göre sonradan müttefik deðiþtirilmesi de mümkün. þimdilik üzerinde en fazla oynanan ülke de kaynaklarý ve jeostratejik konumu nedeniyle Azerbaycan. Ýki büyük oyuncudan Rusya Federasyonu Azerbaycanða fazla yüklenirse, Azerbaycan süregelen tarafsýzlýk anlayýþýna uygun biçimde hemen ABDðye yakýnlaþýyor. Ýran Azerbaycanðýn üzerine fazla geldiðinde Azerbaycan Türkiye ile iliþkilerini arttýrýyor.

Satranç oyuncularýnýn artýlarý-eksileri

Bu durumun çok uzun sürmeyeceði de þimdiden anlaþýlýyor. Yaklaþan Azerbaycan seçimleri, ðþah-matð olmasa da veziri almaya dönük bir hamle beklentisi yaratýyor. Peki, kimin veziri gidecek? Muhtemelen Rusyaðnýn. Rusya, 3 Kasýmðda vezirini kaybedecek gibi görünüyor. Satranç tahtasýnda Gürcistanðýn ABDðye, Ermenistanðýn Rusya Federasyonuðna ait bölgeler olduðu düþünülürse, Azerbaycan, bölgenin en zengin ve geliþmeye aday ülkesi olarak hem stratejik hem de ekonomik açýdan her iki oyuncu için de çok önemli. üzbekistanðdaki ABD üssünün taþýnmasý konusunda az da olsa bir seçenek Türkmenistanðdaki ðMaryð, diðer seçenek de Azerbaycanðdýr. Azerbaycanðda özellikle askeri ve özel sektörü üzerinde ekonomik olarak diðer Türk Cumhuriyetleriðne oranla daha kuvvetli olan Türkiye ve -Azerbaycanðý Ermenistanðla gerçekleþtirdiði ikili anlaþmalarla kontrol altýnda tutma ilkesini benimseyen- Ýran da bu bölgenin diðer iki büyük oyuncusu. Büyük oyunun içinde þimdilik aðýrlýklarý çok deðilse de her an fýrsat yakalayabilirler. Bu fýrsat, iki büyük oyuncu Rusya ve ABDðnin yanlýþlarýna veya kendi iç siyasetlerindeki iktidar deðiþikliðine baðlý olarak ortaya çýkacaktýr. Bu baðlamda, ABDðnin hala bölgeyi iyi tanýmadýðý söylenebilir. Bu da ABDðnin bölgedeki eksilerindendir.

üzerindeki etkinliðini kaybetmiþ gibi görünse de Rusyaðnýn Gürcistanðdan hala tam olarak vazgeçtiðini söylemek olasý deðildir. Rusya tarihsel ve etnik açýdan ve askeri yönden bölgede ve Gürcistanðda baþrolde olmak zorunda. Hazar Denizi çevresindeki enerji kaynaklarý ile bunlarýn özellikle Rusya üzerinden Avrupaðya ve dýþ dünyaya taþýnmasýnda Gürcistanðýn stratejik konumunu hiçbir zaman göz ardý etmeyeceði de açýk seçik ortada. Burada etkinliðini devam ettirmek isteyen Rusya, bunu Güney Osetler ve Abhazlar üzerinden ve onlarý kullanarak saðlamak durumunda. Esasen bu etnik unsurlara Rus vatandaþlýðý vermiþ olsa da bu yaklaþýmý teyit ediyor.

Güney Kafkasyaðnýn bu en stratejik öneme haiz ülkesinde muhalefetin 2 Kasým 2003ðde parlamento seçimleriyle ðkadife bir devrimð gerçekleþtirmiþ olmasý ve ABDðye yanaþmasý, Rusyaðyý Ermenistanða aðýrlýk vererek Gürcistanðda kaybetmiþ olduðunu bir ölçüde bölgede kazanma çabasýna itmiþtir. Buna karþýlýk bugüne kadar tarafsýz bir politika izleyen Azerbaycan da bu iþbirliðine reaksiyon göstererek ABDðye yakýnlaþmaya baþlamýþtýr. üzellikle Ermenistanðdaki artan Rus askeri gücü ve konuþlandýrýlmýþ Rus silahlarýnýn çok düþük bir bedelle her an Ermeni Ordusuðna devredilebileceði gerçeði Azerbaycanðý Rusyaðya karþý giderek artan bir düzeyde tepki göstermeye yöneltmiþtir.

Baþta Almanya olmak üzere bölgeye 2. Dünya Savaþýðndan bu yana petrol kuyularý nedeniyle ciddi boyutlarda ilgi gösteren AB ülkelerinin de Kafkaslarda oyunun bir parçasý olma hevesi fazla. Ellerinde baþarýya ulaþmak, bölgede etkin olmak için ciddi bir enstrüman bulunmuyor. Ama enerji baðýmlýlýðýndan dolayý, Hazar Denizi çevresinin dünyanýn ikinci büyük petrol havzasý olacaðý gerçeði onlarý bir þekilde bölgeyi ABDðye kaptýrmama gibi bir amaca odaklýyor. Dezavantajlarý, gerekli askeri güçlerinin olmamasý ve bölgeye olan uzaklýklarý. Türkiye ABðye girmedikçe de bu uzaklýk hep söz konusu olacak.

Türkiye, askeri güç, yakýnlýk, ekonomik etkinlik, tarihi bað, etnik birlik, bölgenin özelliklerini bilmek gibi nedenlerden bu bölgede ve özellikle Azerbaycanðda her zaman aktif ve potansiyel güç durumunda olacaksa da, Ýran için bu potansiyel güç olgusu her zaman pasif bir konum ifade edecektir. Ýran, Azerbaycanðýn zayýf kalmasýný ve içindeki Azerbaycan Türkleriðni kontrol altýnda tutmayý hedefleyecek, Türkiyeðnin etkinliðinin artmasýnýn ucunun kendine dokunacaðýndan çekinerek Türkiyeðyi özellikle Kafkaslarda ve genellikle Orta Doðu Bölgesiðnde zayýflatmak için çareler arayacaktýr.

Ýranðýn içindeki Güney Azerbaycan Türkleri, Horasan Türkleri, Türkmenler ve Kaþgar Türkleri gibi Türk unsurlarýn gelecekte, demokratik yoldan Ýran yönetiminde etkin olmalarý olasýlýðý Ýranðýn uykusunu kaçýrdýðý kadar muhtemelen ABDðyi de rahatsýz ediyor. Orta Asyaðya Ýran üzerinden uzanacak bir Türkiye, 21. Yüzyýlda, Asyaðda geliþen üin olgusunun, Batýðdaki simetrisi olabilir. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, ekonomik olarak baþlatýlacak bir birliðin, siyasal olarak geliþmesinden yanadýr. Bu ülkelerin gelecek nesilleri böyle bir oluþuma daha sýcak bakacaklardýr. Bu nedenle, Ýranðýn, Türkiye ile sýnýrýný oluþturan bölgeye, kuzeyden güneye uzanan bir hat üzerinden, Güney Azerbaycan Türkleri ile Türkiye arasýna sistematik bir þekilde Kürt aþiretlerini yerleþtirmeye çalýþtýðý söylentileri önemlidir. Bölgenin önemi yalnýz ABD, Rusya, Türkiye ve Ýran için deðil, üin ve Hindistan için de gün geçtikçe artmaktadýr. Hindistan ve özellikle de üinðin son aylarda Azerbaycanðda enerji ve pazar elde etmek yönünden basacak saðlam zemin aradýklarý, bazý petrol sahalarý ve iþletmeciliði ile ilgilendikleri söylenmektedir.

Siyasal, ekonomik, askeri, tarihi, etnik nedenlerden dolayý Türkiyeðnin yaþam alaný kabul edilmesi gereken Azerbaycan ile ilgili politikamýzýn artýk ciddiyetle ele alýnmasý zamaný çoktan gelmiþtir.

Enerjinin kilit bölgesinde oyuncular arasý iliþkiler

Kafkaslar kilit bölge olma özelliði giderek artýyor. Bu özellik su dahil birçok doðal kaynak açýsýndan söz konusu olmaktaysa da esas olan petrol ve doðalgaz konusundaki artan önemidir.

Brzezinskiðnin ðAvrasya Balkanlarýð diye tanýmladýðý; Arap Yarýmadasýðndan baþlayýp Irak, Ýran üzerinden Hazar ve Kafkas Bölgesine uzanan ðStratejik Elipsð, ABD yörüngesine girdikçe enerji kaynaklarýnýn zafiyetini gören AB tarafýndan dikkatle ele alýnmasý gereken bölgedir. Esasen Almanyaðnýn Rusya Federasyonu ile her geçen gün, özellikle ekonomik alanda ilerlettiði yakýnlýk da dikkat edilmesi gereken bir olgudur. Putin ve Schröderðin yakýnlýðý, son haftalarda, daha evvel iki ülke arasýnda inþa edilmiþ doðalgaz nakil hatlarýna ilaveten, yeni ve iki ülkeyi doðrudan baðlayan Baltýk Hattý anlaþmasýný doðurdu. Eylül ayý baþýnda Berlinðde Putin ve Schröderðin hazýr bulunduklarý ve çok samimi göründükleri törende Alman ve Rus þirket yetkililerinin altýna imzalarýný koyduklarý anlaþmayla Avrupa ve Rusya 2010 yýlýnda iþletmeye girecek Baltýk hattý, Rusyaðnýn Batý Sibirya bölgesinde bulunan ve bir trilyon metreküp doðalgaz rezervine sahip olduðu tahmin edilen Yujko-Ruskoye sahasýndan çýkan doðalgazý Baltýk Deniziðnin altýna döþenecek 1.200 kilometre uzunluðundaki muazzam boru hattýyla Almanyaðnýn kuzeydoðusundaki Greifswald þehrine ulaþtýracak. Denizaltýna döþenecek bu boru hattý Rusyaðnýn Baltýk Deniziðndeki Wyborg Limaný ile Greifswald arasýnda kesintisiz bir hat olarak çalýþacak. Almanya enerji gereksinimini bir ölçüde ve bu þekilde garanti altýna almýþsa da diðer Avrupa ülkelerinin enerji saðlama konusunda atýlmýþ çok önemli adýmlarý bulunmuyor.
Almanya dýþýndaki Avrupa ülkelerinin de bundan böyle ðStratejik Elipsðdeki petrolden pay almak için ABD, Rusya, Türkiye, üin ve Hindistanðýn bulunduðu satranç tahtasýnda aktif oyuncu olmalarý gerekecektir. Bu çabalar aðýrlýðýný özellikle ve en belirgin bir þekilde Azerbaycan üzerindeki satranç tahtasýnda göstereceðinden, bundan böyle ve özellikle önümüzdeki Kasým genel seçimlerinden sonra Azerbaycanðýn dünya siyasetindeki yerinin güçlenmesi beklenmelidir.

Dünyada giderek azalan fosil yakýtlarýn üzerinde oynanan oyun bu bölgedeki siyasi sorunlarýn da giderek týrmanmasýna yol açacaðýndan, oyuncularýn agresif oyun tarzýnýn artmasý da beklenmelidir. üzellikle, hala, ABDðdeki Ermeni lobisini arkasýna alarak etkinliðini Türkiye ve Azerbaycanða karþý sürdürmek isteyen Ermenistan, satranç tahtasýndaki oyunda, Rusyaðyý da arkasýna almýþ olmasýna karþýn en zayýf taþ durumuna gelmek üzeredir.

üte yandan ðStratejik Elipsðin en kuzey ucunda, Kuzey Kafkasyaðda bulunan ve üzerinden stratejik anlamda birçok enerji hatlarý geçen üeçenistanðýn ise hala bölgede, özellikle Rusyaðyý ilgilendirecek sorunlar çýkarabilecek ve üzerinde yapýlacak müdahalelere açýk bir konumda olduðu da unutulmamalýdýr.

Ciddi bir þekilde dikkate alýnmasý gereken üeçenistan;
ð Kafkaslar ve Orta Asyaðdan çýkan doðalgazýn daðýtým yolu üzerindedir.
ð Ýslam ve Hýristiyan alemlerinin ortasýndadýr.
ð Hiçbir zaman tam olarak baðýmsýzlýðýný yitirmemiþtir.
Bu nedenle özellikle Rusya Federasyonuðnun yumuþak karný olma konumunu da korumaktadýr.

Rusya yönetiminin bütün çabalarýna karþýn, Rus ordusunun üeçen halkýnda olumsuz etkiler yaratan bütün zafiyetlerinden, rüþvetçi, kuraldýþý davranýþlarýndan hala kurtulamamýþ olmasý, çeþitli radikal ve köktenci unsurlarýn da bölgede halktan da destek alarak yoðunlaþmasýna neden olmuþtur. üzellikle Eylül 2004ðde Beslanðda meydana gelen trajik olay ile sonradan Moskova Metrosu ile kaçýrýlan iki Rus uçaðýndaki olaylar, üeçenistanðýn sorunlarýnýn bitmediðini ve bölgede þimdilik Gürcistanðdaki durulmuþ gibi gözüken Abhazya, Güney Osetya ve Acaristan olaylarýnýn benzeri ek sorunlarýn da tekrar canlandýrýlabileceðini söz konusu eder. þimdilik Gürcistanðý istikrarlý bir duruma getirmiþ gibi gözüken ABDðnin, Kafkaslarda oynanan oyuncularýn artmasý ve dünyanýn çeþitli bölgelerindeki týrmanarak artan yüklerinin kontrolden çýkmasý nedeniyle, oyunun çok güvendiði Gürcistan kalesinde de yakýn bir gelecekte sorunlarýn tekrarlamasýný beklemek olasýdýr.

Ermenistanðýn sorun çýkartmak için yeni bahanesi

Sorun çýkartma konusunda mahir olan Ermenistanðýn ABDðdeki lobileri aracýlýðýyla, Kars-Ahýlkelek-Tiflis-Bakü demiryolu baðlantýsýný engellemek için Gürcistanðda sorun çýkartmalarý, bunu da Abhazya veya Güney Osetya üzerinden yaratmalarý olasýdýr. Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan üzerinden geçecek demiryolu projesi, gerçekleþmesi halinde, bu üç ülkeyi, Ermenistan'ý by-pass ederek Avrupa ile baðlayacak olmasý nedeniyle özellikle Azerbaycan açýsýndan hayati, Ermenistan açýsýndan ise ölümcüldür.

Bu baðlamda, Ermenistan Ulaþtýrma Bakaný Andranik Margaryan, Ermeni basýnýna geçen günlerde verdiði bir demeçte, bu projenin gerçekleþmesi halinde ülkesine karþý uygulanan ekonomik kuþatmanýn tamamlanacaðýný söyledi. Margaryan, bu nedenle, söz konusu projeyi engellemek için var güçleriyle çalýþtýklarýný belirtti. Projenin 600 milyon dolar gibi yüksek bir maliyeti olmasý da engelleme konusunda Ermenistan'ýn elini güçlendirmektedir. Zira, hem Erivan'da, hem de diaspora önderliði arasýnda yapýlan hesaplara göre, bu projenin gerçekleþmesi için mutlaka dýþ finansmana ihtiyaç olacaktýr. Margaryan, bu nedenle, AB'li muadilleriyle yaptýðý temaslarda konuyu sürekli gündeme getiriyor ve bunun ülkesini hedef alan "kötü niyetli" bir proje olduðu konusunda kendilerini ikna etmeye çalýþýyor. Ermeni argümanýnýn temel dayanaðý ise Kars ile Ermeni topraklarýnda bulunan Gümrü arasýnda bir demiryolunun zaten bulunmasý. Ermenistan, Kars-Gümrü demiryolunun son 15 yýldýr atýl kalmasýnýn nedeninin "Türkiye'nin düþmanca tavrý" olduðunu öne sürerek, AB ülkelerine bunun "iyi komþuluk" anlayýþýna ters düþtüðünü anlatmaya çalýþýyor. Bu arada AB'nin, TRASECA diye bilinen ve Kafkaslar ile Avrupa'yý demiryolu ile baðlamayý öngören projesinin, birkaç yýldýr gündemde olan Kars-Ahýlkelek demiryolu projesinden hiç bahsetmemesi, buna karþýn Kars-Gümrü demiryolundan söz etmesi de Ermeni tarafýný cesaretlendirmiþ bulunuyor. Bu Ermeni ataðýnýn, Türkiye'nin üyeliðine karþý çýkan bazý AB üyelerinin, Türk-AB Müzakere üerçeve Belgesi'ne Türk-Ermeni sýnýrýnýn açýlmasý koþulunu sokmaya çalýþtýklarý bir döneme denk gelmesi ise elbette ki rastlantý deðil. Ayný þekilde, Ermeni lobisinin ABD Kongresi'ndeki önde gelen isimlerinden Joe Knollenberg, Frank Pallone ve George Radanovich'in Temsilciler Meclisi'ne tam þu sýralarda bu konuda bir tasarý sunmasý da ayný þekilde bir rastlantý deðil. Söz konusu temsilciler, ilgili ülkelerin Kars-Ahýlkelek demiryolu hattýnýn finansmaný için Washington'a dönecekleri varsayýmýndan hareketle, ABD'nin, Ermenistan'ý by-pass edecek bu projeye herhangi bir finansman saðlamasýný engelleyecek bir yasa çýkarmaya çalýþýyorlar. Onlarýn argümaný da, Kars-Gümrü demiryolunun atýl olarak durduðu bir sýrada yeni ve pahalý bir projenin finanse edilmesinin mantýklý olmadýðý temeline dayanýyor. (www.fuarplus.com/haberlerihracatci.php?id=3359 - 23k)

Köktendinci örgüt tehditleri ve Rusya
Bölgede sorun çýkarmak üzere kullanýlabilecek El-Kaide benzeri köktenci örgütlerin yol açabileceði karýþýklýk, özellikle Rusyaðyý etkileyecektir. Ancak, bu çok oyunculu satranç tahtasýnda, özellikle Gürcistan üzerinden baþlatýlýp, üeçenistan üzerinden sürdürülecek oyunun sonuçlarý Rusyaðyý etkileyebileceði gibi, Orta Asyaðya ve Azerbaycanða baðlantýyý saðlayan Gürcistanðýn karýþýklýða düþmesi nedeniyle Türkiyeðyi de olumsuz yönde etkileyecektir. Bu nedenle kendisi için bir çok açýdan bir ilgi alaný olan Gürcistanðýn geleceðinin teminatý Türkiye için çok önemlidir. Ermenistanðýn Batýðda attýracaðý giriþimler, bölgedeki tek dostu ve topraklarýnda ciddi bir silahlý kuvvet bulunduran Rusyaðyý da ta üeçenistanða kadar etkileyecek ve ABDðnin Ýslam ülkelerinin bir kýsmýyla olan sorunlarýnýn benzerini üeçenistan nedeniyle Rusyaðnýn da sýrtlamasý gerektirecektir. Bu noktada, Rusyaðnýn akýlcý davranarak ABDðnin aksine Müslüman topluluklarý karþýsýna almamasý gerekir. üünkü, esasen kendi içinde 30 milyonun üzerinde Müslüman halk yaþarken, Rusyaðnýn içinde ve çevresinde önemli Müslüman cumhuriyetler varken Putinðin son zamanlardaki radikal çizgideki politika özlemine raðmen Kafkas satranç tahtasýnda Rusyaðnýn, daha ileri gitmemesini gerektirir.

Kafkaslarýn büyük oyuncusu olmasý gereken Türkiye

Kafkaslardaki önemli oyunculardan Türkiye ve Rusya Federasyonuðnun bundan böyle, bölgede özellikle ABDðye raðmen Ermenistan ve AB tarafýndan ABDðdeki lobiler vasýtasýyla çýkartýlabilecek karýþýklýklarý soðukkanlýlýkla deðerlendirip, bölgedeki dengeleri þanghay Ýþbirliði ürgütü benzeri bir örgütle saðlamalarý gerekir. Bölge, binlerce kilometre ötelerden gelen, zengin doðal kaynaklara gözlerini dikmiþ ve bu uðurda, Kafkas halklarýný birbirine kýrdýran yabancý güçlere teslim edilemeyecek kadar önemlidir. Ayrýca Türkiyeðnin, 1990ðlarýn baþýnda potansiyel en büyük oyuncusu olduðu Orta Asyaðda bugün esamisinin okunmadýðý dikkate alýnarak, bizim için her zaman potansiyel iþbirliði alaný olan Orta Asyaðya bir gün, siyaset ve ekonomi alanýnda ciddi adýmlar atmamýz gerektiði beklentisiyle ileriye bakarak düþünmek de gerekiyor. Bu baðlamda, Orta Asyaðya bizi ulaþtýracak köprü olan Kafkaslarda, geçmiþte Orta Asyaðda yaptýðýmýz yanlýþlarý yapmaktan kaçýnmamýz ve her þekilde bölge üzerinde ðyaþam alanýð felsefesinden bakarak kararlý bir tutum göstermemiz gerekir.