Prof. Dr. Stefanos Yerasimos'un Toplumsal Tarih dergisinde yaymlanan "Rnesans Aydnlarnn Trklere bak" balkl makalesi
Rnesans dneminde -ya da kabaca matbaann bulunuundan 1600 ylna kadar- belli bal Avrupa dillerinde Trkleri konu edinen binlerce kitap ve bror yaymlanmtr. Bunun nedeni Trklerin Avrupallar tarafndan bir tehdit olarak alglanmas ise de, ama yalnzca ktlemek ya da onlarn ortadan kaldrlmasnn yollarn aratrmak deil, bu ilk tepkilerin tesinde Trkleri deerlendirmek, anlamak, dolaysyla da kendilerini bu tehlikeli komulua altrmak olmutur. "Barbarlk" ve "kafirlik" damgasn vurarak dlamaya alan ykl bir edebiyatn yan sra, Rnesans aydnlarnn nemli ve sekin bir blm, Trkleri kendi zihinsel evrenlerine ekip Bat'nn tarihsel ve ideolojik alglamalaryla irdeleyerek bir biimde ehliletirmeye almlardr.
Trklerle Hal seferleri srasnda karlaan ve onlarn Orta Asya kkenli olduklarn bilen Avrupal tarihiler, 14. yzylda onlara yeni bir kken arayacaklardr. Osmanllarn Avrupa ktasna getikleri 1354 ylnda len Venedik dou ve tarihisi Andrea Dandolo yle yazmaktadr:
Trklerin vatan Kafkas dalarnn arkasndadr, kkenleri Truvallar kral Priamos'un olu Troilos'un olu Turkos'a dayanmaktadr. Turkos, kentin alnmasndan sonra yandalarnn byk bir blmyle bu yrelere snmtr.1
Bundan byle, Rnesans bilginleri Trklerin Truval kkenlerini tescil edeceklerdir. Trkler, Bat tarih kurgusunun kkenini oluturan Yunan mitolojisine balanp "bizden biri" olmakla kalmyor, ayn zamanda Roma mparatorluu'nun son kalnts Konstantinopolis'i alacak olanlar, Roma'nn kurucusu Aeneas'la akraba oluyordu. Bylece de imparatorluk yok olmayp ayn ailenin iinde kalyordu.
Ortaadan beri ve Fransa krallarndan balayarak birok Avrupa hanedan, kendilerini Truva savann kahramanlarna balamak, bylece Bat'da Roma mparatorluu'nun devam saylan Kutsal Roma-Cermen mparatorluu'nun bandaki Alman prensleriyle boy lmek istemilerdir; ancak burada Truva kkenini kendilerine yaktran Trkler deil, Avrupallarn kendisidir.
Durum aslnda daha da karmaktr, nk Truva, Yunanllarla Truvallarn sava ile nlenmitir. Bu savata Truvallar yenilmi, ancak Aeneas'la birlikte kurtulan bir grup Roma'y kurmu ve Roma zamanla genileyerek Yunanllar yenmi, Truva'nn intikamn almtr. Oysa Roma mparatorluu douya kayp Konstantinopolis'i bakent yaptktan sonra Yunanlam, iktidar yeniden Yunanllara gemitir. Bu defa ise Asya'nn derinliklerine snm baka bir Truval grup, Trkler, geri dnerek ikinci intikam alacaktr. stanbul'un fethinden nce bu yorumun son Bizansllar arasnda yerlemi olduunu gryoruz. Kente 1437 ylnn sonunda gelen Katalan Pero Tafur, burada herkesin aznda olan bir sz not ediyor: "Trkler Truva'nn intikamn alacaktr."2
Truva-Yunan sava ayn zamanda Dou ile Bat'nn, Asya ile Avrupa'nn birbirleriyle verdikleri mcadelenin ilk nvesini oluturmaktadr. Truval-Trklerin dn de Asyallarn zaferini mjdelemektedir. Byle bir yorum ise, Fatih'in tarihisi Kritovulos'a gre, padiah tarafindan da benimsenmitir. 1462 ylnda Midilli'yi kuatmaya giden II. Mehmed, Truva'da durup Homeros'ta ad geen kahramanlarn mezarlarn aram ve yle demitir:
Tanr, yllarca sonra olsa bile, bu kentin ve bunda yaayanlarn intikamn bana nasip etmitir. Eskiden bu kenti ykan Yunanllarn, Makedonyallarn, Tesalyallarn, Morallarn ocuklar, sayemde, uzun yllar getikten sonra, biz Asyallara kar o dnemde ve ondan sonra da sk sk yaptklar hakszlklardan dolay hak ettikleri cezay bulmulardr.3
ki yz yldan beri Venedik ile stanbul arasnda dolaan bu sylentinin Fatih Sultan Mehmed'in kulaklarna kadar gelmesi ve onun tarafndan da benimsenmesi doaldr. Kendisi de genliinden beri bu kltr tanm ve kahramanlarndan biri olmak istemitir. Troya'y ziyaret ettii dnemde ktphanesi iin lyada'nn Yunanca bir kopyasn yaptrm,4 ertesi yl, kendisi ile stanbul'da gren Floransal Benedetto Dei'ye, "ayn zamanda skender ve Kserkses, Kartacal Hannibal ve Afrikal Scipion, Pyrhus ve bugne kadar gelip gemi binlerce hkmdar" gcnde olmak istediini anlatmt.5
Bylece, Trklerin ortaya kmas ve Anadolu ve Antik Yunan topraklarn ele geirmesi, Rnesans Avrupa's tarafndan, Truvallarn dn olarak yorumlanmtr. Ancak Osmanl devletinin Avrupa ilerine ve Akdeniz'in batsna ilerlemesi Truva benzetmesini yetersiz brakyordu. Truvallarn bu yeni kolu, Yunanllardan intikam almakla yetinmeyip, aabeyleri Romallar gibi yeni bir imparatorluk kurarak Roma'nn devamcs olma yolundayd. 1513 ile 1519 yllar arasnda Romal tarihi Titus Livius'un yapt zerine yorumlar yazan talyan dnr Niccol• Machiavelli yle der:
Roma mlkn tmyle elde tutacak bir imparatorlugun trememesine karin, en azindan bu topraklarin gzel bir erdem iinde yaayan milletler arasinda paylailmi oldugu grld. Franklarin, Trklerin, Misir sultaninin ve gnmzde Almanya halklarinin kurmu olduklari imparatorluklar bunlarin arasindadir.6
Bu satirlarin yazildigi sirada gerekten de Trkler, Roma Imparatorlugu'nun mirasisi olabilecek adaylardan yalnizca biridir. Ancak bu arada, Machiavelli'nin siraladigi diger adaylardan birini, Misir'daki Memlûklular ortadan kaldracaklar ve yazarn notlarnn basld 1531 ylnda, Viyana kaplarn andrm olacaklardr.
Machiavelli'nin yukardaki alntsnda geen "erdem" (virt) szc, bn Haldun'un Mukaddime'sinde gelitirilmi olan "asabiyyet" kavram ile edeerdir ve bir topluluun iktidar ele geirip dier topluluklar ynetimi altna almas ve bir devlet ya da imperium (imparatorluk) kurabilme kabiliyetini ifade etmektedir. Bylece, Avrupa'da Trk basks artt srece, Trk kart, propaganda niteliinde, geni kitlelere ynelik bir edebiyatn yan sra, sekinleri ilgilendiren ve adeta byleyen, Trklerin Roma mparatorluu'nun bir zamanlar egemenliinde bulundurduu topraklar yeniden birletirme olasl ve kabiliyetleri olmutur.
Bu dnce akm Francesco Sansovino ile doruuna ulaacaktr. Babas nl mimar Jacopo Sansovino, Venedik'e San Marco ktphanesini yapmak iin gelmi ve olu bu kente yerlemitir. Francesco yazarlk ve editrlk yaparak hayatn kazanm, yzlerce cilt kitab derlemi ve yaymlamtr. Bunlarn arasnda Trklerle ilgili yedi tane kitab vardr ve en nemlisi olan birincisi 1560'ta yaymlanmtr. 1560 yl Trklerin Akdeniz'deki ilerlemeleri bakmndan bir dnm noktasdr: O yl Cerbe deniz savanda spanyol donanmas yenilmi ve Trklere Bat Akdeniz yolu almtr. Sansovino Trkler konusunda yazlanlar derleyip yaymlamay dnr; nk o tarihe kadar en azndan talya'da byle bir klliyat meydana getirilmemitir. 1550'li yllarda Venedikli Giovanni Ramusio'nun byk cilt halinde yaymlam olduu seyahatler kllliyatnda dorudan Trklere ait bir ey yoktur. Yakn komu konumunda olan Trkler yeni kefedilen lkeleri tantmaya ynelik seyahat edebiyatnn bir paras saylmadklarndan, yayn alanndaki bu boluu doldurmak Sansovino'ya der. Yazar-yayncnn amac o andaki okuyucularnn beklentilerini yantlamak, Trkler konusunda bilenenlerin ve dnlenlerin bir sentezini yapmaktr. Ondan nce uzak lkeler iin Ramusio'nun yapm olduu sentez, seyahat edebiyatnn bir blmn oluturduu corafya trne girer. Burada gidilecek, grlecek, alnacak yerler sz konusudur. Trklerin elindeki lkeler ise ortak bir gemiin parasdr ve Trkler konusundaki bilgiler ortak bir gelecein kaygsn tamaktadr. Bundan dolay "Trk bilgisi" corafyaya deil tarihe girer ve Sansovino bir tarih kitab derleyecektir.
Kitabn bal, "Trklerin Kkeninin ve mparatorluunun Evrensel Tarihi Konusunda"dr (Dell'Historia Universale dell'Origine et Imperio de' Turchi). Bu isim zerine durmak gerekir. Yukarda belirttiimiz gibi, Sansovino bir tarih kitab sunmaktadr; ancak bu bir "evrensel tarih"tir ve byle olmakla birlikte genel bir evrensel tarih deil, Trklerin evrensel tarihidir. Daha dorusu evrensel tarihin Trklere ait olduu ilan edilmektedir. Zaten imperio szc de buna gnderme yapmaktadr; nk "imparatorluk" olarak evirdiimiz szck, aslnda "mutlak iktidar" anlamndadr ve bundan dolay imperium tek ve paylalmazdr. Dou Roma, yani Bizans imparatorlar, Charlemagne ve ondan sonra gelen Kutsal Roma-Cermen hkmdarlarnn imparatorluk vasflarn tanmak istemedikleri gibi, Osmanl padiahlar da bu gelenei srdrmler ve zellikle Historia Universale'nin yazld yllarda, Kanuni Sleyman, Charles Quint'i Alman imparatoru olarak deil, yalnzca spanya kral olarak tanmakta srar etmitir. Yaptn nc basksndan balayarak ifadeyi greceli klan, "konusunda" olarak evirdiimiz, "della" szc balktan karlacak ve konu bundan byle kuku kaldrmayacak bir biimde "Trklerin evrensel tarihi" olarak belirlenecektir.
fasikl halinde 1560-1561 yllarnda yaymlanan Historia Universale'nin birinci basksnn giriinde, Sansovino, kitabn amacn yle anlatmaktadr:
Yeterli bilgilere sahip olduumuz dnya devletleri arasnda, Trk hkmdarnn devletini her zaman en fazla saygnla layk olduunu dndm, halknn byk itaatinden ve tm Trk milletinin mutlu talihinden dolay. O denli ksa bir dnemde ne biimde ve nasl bir kolaylkla byyp o denli bir n ve hrete vardn grmek hayret edilecek bir durumdur. Eer kkenlerini aratrrsak ve dikkatli bir biimde i ve d ilerini gzden geirirsek, gerekten Romallarn ordu disiplininin, itaatinin ve talihinin, bu devletin yklndan sonra, bu rka gemi olduunu syleyebiliriz.
Burada "talih" olarak evirdiimiz ve iki defa geen fortuna szc, aslnda bugn Trkede ancak "devlet kuu" gibi tabirlerde kullanlan "devlet" szcnn eski ve asil anlamn karlamakta, "refah", "saadet" ve "nimet" kavramlaryla edeer olmaktadr. Fortuna ile birlikte iki defa kullanlan obbedienza, yani itaat, Trklerin baarsnn iki anahtarn ve ayn zamanda Roma ile Trk imparatorluklar arasndaki benzerliin ve devamlln eksenini vermektedir. Ancak bir ilahi ltuf olan "devlet", Trklerin eflerine olan itaati ve buna edeer olarak kullanlan askeri disiplinleri sayesinde elde edilmitir.
lk basks 1571'de yaplan ve Historia Universale'nin bir eki olarak Trk tarihinin kronolojik dkmn ieren Annali Turcheschi'ye yazm olduu girite, Sansovino, bu konuya biraz daha aklk getirir:
Trk milletinin byuklnn ve gcnn byk bir saygya layk olduunu her zaman savundum, nk ok eskiden beri var olan ordu kurumlarna ve sivil dzenlerine bakldnda, durumlarndan kaba saba birileri olmadklar, aksine deerli kiiler olduklar grlyor. Ordu konusunda, bizimkilerden kimlerin Trklerden daha disiplinli ve Roma dzenine daha yakn olabileceklerini gremiyorum. Bunlar ad geen Romallarn mirass olarak sefer srasnda ok az eyle yetinirler, zor ilerde ok sabrldrlar, eflerine itaat ederler, fetih amalarn inatla izlerler, sava hilelerinde ustadrlar ve sonuta askeri ileri o denli sebatla yrtrler ki kazanmak ve hkmetmek iin hibir zorluk karsnda ylmazlar. Bar dzenine ait eylere gelince, kavgac insanlarn kark zihinlerinden doan tm dava hilelerini bozarak ve bakalarnn anlamazlklarn abucak kendi karlarna uygun bir biimde zerek, bu mutlak adalet biimi ile halklarn honut ederler. Bundan dolay, birka yl nce, yapm olduklar eyleri Trklerin Kkeninin ve mparatorluunun Evrensel Tarihi adl epeyce doru bir kitapta topladm. Amacm, dnyann bunlar grerek ve okuyarak bu adamlarn glerinin temelini renmesi ve dolaysyla, bir bozkr yangn gibi ilerleyen ve bundan byle bamza felaketler getirip Hristiyanln son kalntlarn yakacak olan, dizginsiz kargaalarna bir are bulabilmesidir.
Ayn zamanda nebaht savann yl olan yeni bir Osmanl-Venedik savann nc ylnda yaymlanan bu metinde Sansovino'nun bir "Trk dostu" olmas beklenemezdi; ayrca 16. yzyl Venedik'inde "Trk dostluu"nun ne anlam olabilirdi? Sansovino, yalnzca hasmnn iyi ve doru tannmasnn gerekliliine inanan bir Rnesans aydndr, ancak bu tanma gayreti hayranlk mertebesine eritiinde, Dalmaya kylarndan Kbrs'a kadar uzanan bir cephede karada ve denizde iki milletin kran krana savat gnlerde bile bu hayranln aka dile getirilmesine Venedik'teki ortam engel deildir. Ayn biimde, stanbul'da elilik yapt srenin en byk blm ev hapsinde geecek olan, Venedik balyozu Marcantonio Barbaro, Kbrs' ve Dalmaya kylarnn nemli bir blmn Trklere brakan 1573 Osmanl-Venedik barndan -ve dolaysyla nebaht'dan- sonra, memleketine dndnde, senatoya okuduu raporda u sonuca varmaktadr:
Ulu prens ve esiz senyrler, madem ki Tanr'nn izniyle, Osmanl imparatoru, srekli zaferler sayesinde bunca eyaleti ele geirmi, bunca krall kendisine balam ve dolaysyla kendisine tm dnyada dehetli bir n kazandrmtr, sonunda evrensel kralla ulamasnn olasln gz nnde bulundurmamz aklsz bir davran olmayacaktr.7
Historia Universale'nin ikinci basks 1564, nc basks 1568'de yaymlanr. Artk Trkler konusunda bir klasik olmutur ve etkileri grlmeye balar. 1566'da Tarihin Yntemi adl yaptn yaymlayan Fransz dnr Jean Bodin ayn temay iler:
Almanya hkmdar Trklerin padiahyla nasl boy lmeye kalkabilir ve kim bu sonuncudan daha fazla mutlak kraliyet unvanna hak iddia edebilir?... Gerekten de, eer bir yerlerde imparatorluk ya da gerek bir mutlak kralllk adn tayabilecek bir g varsa, bu g padiahn elindedir... En dorusu Roma mparatorluu'nun mirass olarak Trklerin padiahn dnmektir; nk imparatorluun bakenti olan Bizans' Hristiyanlarn elinden aldktan sonra, ranllardan Babil yresini fethetmi ve Roma'nn eski eyaletlerine Tuna tesi ve Dinyester nehrine kadar olan memleketleri eklemi ve tm bu yreler bugn elindeki topraklarn en byk blmn oluturmaktadr.8
Memleketi Trk tehlikesinden uzak ve asl dman Alman imparatoru olan Fransz yazarnn amac daha politiktir. Otuz yldan beri Almanya'ya kar Fransa'nn bala olan Osmanl padiahn Roma'nn mirass ilan etmenin asl faydas, gcnn temelini oluturan o unvan Alman imparatorundan esirgemektir. Bununla birlikte yazarn bu davran, Osmanl devletinin, o dnemden beri Avrupa politikasnn bir paras olduunun kantdr.
1573'te Osmanl-Venedik barn frsat bilen Sansovino Historia Universale'nin drdnc, Annali Turcheschi'nin ikinci basksn yapacaktr. Ayn zamanda birinci yapta Malta kuatmasn, Zigetvar seferini, Kbrs'n fethini ve nebaht savan anlatan blmler ekleyecektir. Bylece baskdan baskya yaptn hacmi artmaktadr. nc baskda 430 yaprak olan kitap, drdnc baskda 471 yapraa ular. Sansovino'nun yrtt son bask olan beinci bask, Osmanl-ran savalar dnemine rastlar ve 504 yapraktr. Altnc bask ise Osmanl-Avusturya savann ortalarnda, 1600'de yaymlanr, ran ve Avusturya savalarnn eklenmesiyle 557 yapraa ular.
Yedinci ve son bask yarm yzyldan uzun bir aradan sonra 1654'te, yeni ve uzun bir Osmanl-Venedik savann ortasnda yaymlanr. Hacmi artk tek bir cilte smadndan ikiye blnmtr. Birinci cilt 471 yapraktan, ikincisi 522 sayfadan oluur ve buna Sultan brahim dneminin sonuna kadar (1648) getirilen Annali Turcheschi, yani Osmanl tarihi eklenir.
Girit'in fethi ile sonulanan 25 yllk Osmanl-Venedik sava, Rnesans dnrlerinin gelitirdii ve Sansovino'nun yaym olduu Romallar-Trkler benzetmesinin de sonunu getirecektir. 1669'da imza edilen bartan sonra stanbul'a gelen Venedik balyozlar, srarla "Dou despotizmi" motifini ileyecekler ve bu tema hzla Avrupa'da yaylacaktr. Bu gr asnn deimesinin nedenleri karmaktr: Bir yandan Aydnlanma ile Avrupa'da zgrlk kavramnn gelimesi, te yandan Osmanl mparatorluu'nda dzenin bozulmasyla aradaki mesafenin giderek almas. Ancak, ayn zamanda, gc ile Rnesans aydnlarn hayran brakan Osmanl devleti gcn kaybettii lde, Bat'nn hayranl kmsemeye ve hatta nefrete dnmtr.
Sonu olarak, dinsel emalardan kurtulmaya alan Rnesans aydn Trklere yalnzca Hristiyanlk-Mslmanlk asndan bakmakla yetinmemitir. Yeniden rneimize dnecek olursak, Sansovino'nun Historia Universale'sinin ilk basksnn giri blmn oluturan "Muhammed'in Hayat" nc baskda karlr, drdnc baskda yeniden eklendikten sonra, bundan sonraki basklarda yok olur. Bylece, Trkleri almaz bir kartlk erevesinde tekiletirmek yerine, Bat'nn tarihsel ve ideolojik kalplar iine sokarak irdeleme yolu yelenmitir. Dolaysyla askeri ve idari gle birlikte mutlakiyeti temsil eden Roma modeli kolaylkla Osmanl devletine yaktrlmtr. Bunda jeopolitik de nemli bir rol oynamtr, nk Osmanl ayn corafyann, zellikle Dou Roma mparatorluu corafyasnn rn olmutur. Ancak bunu yapmakla, Bat, zellikle Rnesans dneminde, kendi kltrnn ve tarihinin kkeni olarak grd Roma mirasndan feragat etme noktasna varmakta, bu miras dnemin en nemli hasmna, Trklere kaptrma olasln gze almaktadr. Aydnlanma dneminde ise, yani 17. yzyln ikinci yarsndan balayarak, en nemli temsilcisi Machiavelli olan, askeri ve salt politik gce dayal devlet ve iktidar modeli, giderek zgrlk ve insan haklar kavramlarna yer vermeye balaynca, Osmanl dzenini ifade eden kavram, yerini, hayran kalnan "Romal" bir g yerine, Montesquieu gibi dnrler tarafndan bir kar-model olarak sunulacak olan Dou despotizmine brakmtr.
Grld gibi, o gnden bugne, sz konusu olan "Bat"nn Trkleri "tanmas" ya da "tanyamamas" deil, kendi rettii modellere gre yorumlamasdr. Trklere gelince, kendi Batllama dnemlerinden nce, bu tartmalardan ve yorumlardan habersiz ya da en azndan kaytsz kalabilirlerdi. Ancak Tanzimat'tan balayarak gnmze dek sregelen Batllama sreci, son tahlilde Bat dnce biimine entegrasyonu ifade ettiine gre, ayn zamanda Bat'nn Trkleri alglama biimlerine ayak uydurma zorunluluunu da getirmektedir.
Alinti
