Göktürk ÝmparatorluðuKuruluþ Tarihi - 552
Yýkýlýþ Tarihi - 743
Kurucusu - Bumin Kaðan
Baþkenti - ütüken
Dili - Göktürkçe
Devlet Baþkaný - Kaðan
Linkleri üyelerimiz Görebilir. UslanmaM üyeliði Ýçin Týklayýn

Türk Tarihindeki ünemi: Türk sözünü ilk defa resmi devlet adý olarak kabul edenler Göktürklerdir. Böylece devleti ifade etmesi bakýmýndan siyasi bir anlamý olan Türk kelimesi bu sayede bütün bir milletin adý olmuþtur.
Birinci Göktürk Kaðanlýðý
Göktürklerin tarih sahnesine çýktýklarý sýralarda Orta Asya Juan-Juanlarýn hakimiyetinde idi. Göktürkler de Altay daðlarý civarýnda, önemli bir siyasi güç halinde onlara baðlý olarak yaþýyorlardý. Bu esnada geleneksel sanatlarý demircilikle uðraþan Göktürkler, Juan Juanlarýn silahlarýný imal etmekteydiler.
Göktürkler, daha 534 yýllarýnda üin ile diplomatik iliþkiler kuracak güce eriþmiþlerdi. Bu sýralarda baþlarýnda Bumin bulunuyordu. Bumin, bir Türk boyu olan Töleslerin isyanýný bastýrmasý karþýlýðýnda Juan Juan Kaðan'ýnýn kýzý ile evlenmek istedi. Ancak bu isteðinin kabaca geri çevrilmesi üzerine Bumin, üst üste vurduðu darbelerle onlarýn bütün topraklarýný ele geçirmiþ ve kaðanlarýný da öldürmüþtür. 552 yýlýnda meydana gelen bu olayla Göktürk Ýmparatorluðu'da kurulmuþ oluyordu. Ýl-Kaðan unvanýný alan Bumin, devletinin merkezi olarak da, Büyük Hun Ýmparatorluðu'nun merkezinin bulunduðu ütüken'i (Orhun ýrmaðýnýn hemen batýsý) seçti.
Türk devlet geleneðine göre devlet doðu ve batý olmak üzere iki kanat halinde teþkilatlanmaktaydý. Devletin batý kanadý doðunun yüksek hakimiyetini tanýmak durumundaydý.
Bumin doðuda kaðan olduðu zaman, küçük kardeþi Ýstemi de Yabgu unvanýyla devletin batý kanadýnýn baþýna geçti. (552-576). Bumin Kaðan'ýn devleti kurduðu yýl içerisinde ölmesi üzerine yerine oðlu Ko-lo (Kara) kaðan olmuþtur. Ancak O'nun da erken ölümü ile kýsa süren kaðanlýðýnýn ardýndan, Bumin'in diðer oðlu Mukan Kaðan'ý (553-572), devletin doðu kanadýnýn baþýnda görüyoruz. Onun zamanýnda Ýstemi Yabgu batý kanadýný yönetmeye devam etmiþtir. Mukan Kaðan, devleti daha da güçlendirerek, hakimiyetini geniþletmiþ ve üin üzerinde baský kurmuþtur.
Devletin batý kanadýný idare eden Ýstemi Yabgu, kýsa zamanda, Altaylarýn batýsýný Isýk göl ve Tanrý daðlarýna kadar hakimiyeti altýna aldý. batýdaki faaliyetleri sonucunda, Orta üað'ýn en büyük iki devleti Sasani ve Bizans imparatorluklarý ile iliþkiler kuruldu. Ýpek Yolu'nu ellerinde tutan Akhun (Aftalit) devleti, Sasanilerle iþ birliði yapýlarak ortadan kaldýrýldý . Topraklarý Ceyhun nehri (Amuderya) sýnýr olmak üzere iki devlet arasýnda paylaþýldý (557). Böylece Göktürkler egemenliklerini Kuzey Hindistan'daki Keþmir bölgesine kadar uzatacaklardýr.
Göktürkler'le Sasaniler'in arasý Ýpek Yolu meselesinden dolayý bozuldu. Sasanilere karþý Bizans ile iþ birliðine yönelen Ýstemi, Ýstanbul'a bir elçilik heyeti gönderdi.
Ýmparator II.Justinos tarafýndan kabul edilen bu heyet, ayný zamanda Orta Asya'dan Doðu Roma'ya giden ilk resmi heyetti (568). Bizans da ipek ticaretinde Sasaniler'in aracýlýðýndan memnun deðildi. Bu sebeple Göktürklere karþý bir elçilik heyeti göndererek iki devlet arasýnda ittifak yapýldý (571). Bu ittifak neticesinde 571 yýlýnda 19 yýl sürecek olan Sasani-Bizans savaþlarý baþlamýþtýr. Bu savaþlar her iki devleti de sarsmýþ ve Ýslamiyet'in Ýran'da yayýlýp yerleþmesinde büyük rol oynamýþtýr. Dünya tarihinde çok önemli geliþmelere yol açan bu duruma, Ýstemi'nin batý siyasetinin katkýsý büyüktür.
Mukan Kaðan'ýn 572 yýlýnda ölmesi üzerine Göktürk tahtýna kardeþi Tapo geçti. Aðabeyinden saðlam bir devlet düzeni devralan Tapo, daha çok kültür meseleleri ile uðraþmýþtýr. O'nun zamanýnda, üin edebiyat ve fikir eserleri Türkçeðye tercüme edilmiþtir. Tapo devri Göktürk kaðanlýðýnýn en parlak devri olmakla birlikte çöküþün de baþladýðý devirdir. O kaðanlýðýn kendi idaresinde bulunan doðu kanadýný ikiye ayýrarak doðu tarafýndaki kýsma kardeþi Ko-lo'nun oðlu Ýþbara'yý, batýdaki kýsma küçük kardeþi Jo-tan'ý tayin etti. Ayrýca Türk töresi ile çeliþen Budizm'i benimsemiþ olmasý hata olarak kabul edilmektedir. üünkü büyük sürülere sahip olan atlý ve savaþçý Türklerle, et yemeyen, hayvanlarý bile öldürmeyen Budistlerin temel inançlarýnýn uyuþmasýnýn hiç imkaný yoktu.
Göktürk Kaðanlýðýnýn doðu kanadýnda bu zayýflama belirtilerinin görüldüðü bir sýrada batý kanadýnýn baþýnda bulunan Ýstemi Yabgu öldü. (576)
Ýstemi'nin yerine kaðanlýðýn batý kanadýnýn baþýna oðlu Tardu geçti (576- 603). Kaðanlýðýn doðu kanadýnda ise Tapo Kaðan'ýn 581 yýlýnda ölmesi üzerine yerine kardeþinin oðlu Ýþbara kaðan oldu.
Ýþbara'nýn kaðanlýðý devrinde, batý kanadýnda görev yapan Tardu, ihtirasý yüzünden doðunun üstünlüðünü tanýmamasý üzerine devlet 582 yýlýnda resmen ikiye ayrýlmýþ oldu.


Doðu Göktürk Kaðanlýðý
Ýþbara'nýn kaðanlýðý zamanýnda üin'in Doðu Göktürk Devleti üzerinde baskýsýný artýrdýðýný görüyoruz. Onun 587 yýlýnda ölümünden sonra, baþa geçen kaðanlar zamanýnda bu baský ve üin'e has entrikalar artarak devam etmiþtir. Devlet þi-pi Kaðan devrinde (609-619) toparlanýr gibi olmuþ ise de, onun ölümü ile üin tehdidi kendini tekrar göstermiþtir. Nihayet Kie-li, kaðanlýðý zamanýnda, 630 yýlýnda yapýlan bir savaþta yenildi ve yakalanarak üin'e gönderildi . Bu tarih, Doðu Göktürklerinin istiklalinin de sonu kabul edilir.
630 yýlýnda baþlayan üin hakimiyeti yarým yüzyýl sürdü. Bu süre içerisinde üin'e karþý birçok ayaklanma gerçekleþmesine raðmen, bunlarýn hepsi üinliler tarafýndan kanlý bir þekilde bastýrýlmýþtýr. Bunlar içerisinde en dikkat çekeni, Kürþad isimli bir Türk prensinin 39 arkadaþý ile kalkýþtýðý ayaklanmadýr. Bu ayaklanma hepsinin kahramanca ölümü ile sonuçlanmýþtýr. Ancak bu tür hareketler, Türklerin hürriyet ve istiklal arzularýný sürekli canlý tutmuþtur.

Batý Göktürk Kaðanlýðý
582 yýlýnda ikiye ayrýlan bu iki Göktürk kanadý, hakimiyet mücadelesi yüzünden birbirlerinin düþmaný haline gelmiþlerdi. Batý Göktürklerinin baþýnda bulunan Ýstemi Yabgu'nun oðlu Tardu, bir yandan doðuya üstünlüðünü kabul ettirmek için uðraþýrken, bir yandan da batýda yeni fetihlere giriþmiþti. Bu faaliyetleri neticesinde Maveraünnehir ve Harezm bölgesi yanýnda ütüken, Kuzeybatý Moðolistan ve Kaþgar'a kadar hakimiyetini geniþletti. Ancak Tardu, Göktürk birliðini saðlamak için çok þiddetli davranýyordu. 601 yýlýnda üin baþkenti yakýnlarýnda yapýlan savaþtan sonuç alýnamamasý pek çok Türk ve yabancý kavimlerin isyanýna sebep oldu. Tardu, bu isyancýlar ile baþ edemeyerek 603 yýlýnda tarih sahnesinden çekildi. Tardu'dan sonra Batý Göktürklerinde iç karýþýklýklar uzun yýllar devam etti. Bir ara Tardu'nun torunu olan Tong-Yabgu zamanýnda (619 -630) devlet nizamý saðlanmýþ ise de 630 yýlýnda bir mücadelede ölmesi, Batý Göktürklerinin sonunu hazýrlamýþtýr. 630 yýlý Göktürk tarihi için kara bir yýl olmuþ, her iki Göktürk devleti de ayný yýl içerisinde üin'e baðlanmýþtýr.

Ýkinci Göktürk Kaðanlýðý
630 yýlýnda baþlayan 50 yýllýk esaret döneminde üin, Türk kavimlerini durmadan yerinden oynatýr, parçalar ve böler. Yapýlan ayaklanmalar da çok kanlý bir þekilde bastýrýlýr. Ancak bu baský ve þiddet dönemi Türklerin milli benliklerini yok edemez. Aksine Türklerdeki milli þuuru daha da perçinler. Türklerin bu devirde içine düþtükleri hüzün ve kederin, acýklý ve ibret dolu ifadelerini Orhun Kitabeleri'nde görmek mümkündür.
II. Göktürk Kaðanlýðý, baský ve zulüm devirleri ardýndan 681 yýlýnda Göktürk hanedan soyu Aþýna'dan gelen Kutlug tarafýndan kuruldu. Kutlug, az zamanda akýl hocasý Tonyukuk ile kaðanlýðý, ütüken baþkent olmak üzere yeniden teþkilatlandýrmýþtýr. Bu sebeple Kutlug Kaðan'a Ýl'i=devleti derleyip toplayan manasýna Ýlteriþ unvaný verildi. Ordu ve diplomasi iþlerini Bilge Tonyukuk'a býrakan Ýlteriþ Kaðan, kardeþi Kapaðan'ý da þat tayin etti. Devlet kurulduktan sonra, elli yýllýk esaret hayatýnýn acýsýný çýkarmak ve Türklerin kýrýlan gururlarýný tamir etmek için üin'e karþý sayýsýz akýnlar yapýldý. Hatta bu akýnlarýn birinde 23 üin þehrinin tahrip edildiði ve Okyanus'a kadar ulaþýldýðýndan bahsedilmektedir. Orhun Kitabeleri'nde Ýlteriþ Kaðan'ýn en büyük destek ve yardýmcýlarýndan birinin eþi Ýlbilge Hatun olduðu belirtilmektedir.
Ýlteriþ Kaðan 692 yýlýnda öldüðü zaman Göktürk Ýmparatorluðu eski haþmet ve gücüne eriþmiþ bulunuyordu. Yerine biri 8 yaþýnda Bilge, diðeri 7 yaþýnda olan Kültigin adlý oðullarýnýn yaþlarýnýn küçüklüðü sebebiyle, kardeþi Kapaðan, kaðan oldu (692 - 716).
Kapaðan Kaðan devri, fetihlerin devam ettiði ve Türk birliðinin kurulduðu bir devir olmuþtur. Kapaðan, bu birliði gerçekleþtirmek için gerektiðinde çok þiddetli davranmýþtýr. Bu sebeple Kýrgýzlar, Türgiþler ve Basmýllar itaat altýna alýnmýþ, Karluklar ve Oðuzlar cezalandýrýlmýþtý. Ayrýca onun zamanýnda tarým reformu ve tohum ýslahý gibi hareketlere de giriþilmiþti. Bu amaçla geliþmiþ üin tarýmýnýn tekniklerinin uygulanmasý için üin ile savaþýlmýþtýr.
Kapaðan Kaðan 716 yýlýnda öldüðü zaman þiddet politikasýnýn bir neticesi olarak devlet içerisinde büyük karýþýklýklar baþ gösterdi. Yerine geçen oðlu Ýnal bu meselelerle baþ edecek kabiliyette olmadýðý için idareyi Ýlteriþ'in oðullarý Bilge ve Kültigin almak zorunda kaldýlar.
Her ikisi de amcalarý Kapaðan'ýn kaðanlýðý zamanýnda önemli devlet görevlerinde bulunmuþlar ve baþarý göstermiþlerdi. Bilge, þat ûnvaný ile devletin Batý (Sol) kanadýnýn baþýnda bulunmuþtu. 716 yýlýnda Bilge, Kaðan olunca küçük kardeþi Kültigin, aðabeyinin yerine devletin batý kanadýnýn baþýna geçti. Kültigin ayný zamanda ordunun düzenlenmesi iþini de üzerine almýþtý. Babalarýnýn baþ veziri olan Bilge Tonyukuk tecrübeli bir devlet adamý kimliði ile ayný görevine devam etti.
Eski Türk devlet anlayýþýna göre iyi bir kaðanýn baþlýca iki özelliði olmalýydý: Bilgelik ve Alplik. Bu iki kardeþten Bilge Kaðan, bilgelikle; Kültigin ise alpliði ve cesareti ile þöhret kazanmýþtýr.
Bilge Kaðan zamanýnda devlet, eski güç ve itibarýna kavuþtu. üin ile ittifak halinde olan güçlü Moðol kabileleri ve Basmýllarýn oluþturduðu tehdit ortadan kaldýrýldý . Böylece doðuda ve batýda kaðanlýk sýnýrlarý doðal sýnýrlarýna kavuþmuþ oldu. Bilge Kaðan devri (716-734), Ýkinci Göktürk Ýmparatorluðu'nun en parlak devri olmuþtur. Bu baþarýlar, üç Göktürk büyüðünün; Tonyukuk, Bilge ve Kültigin'in azim, gayreti ve hepsinden önemlisi uyumlu çalýþmalarý ile elde edilmiþti .
ünce Tonyukuk'un 725, sonra Kültigin'in 731 yýlýnda ölümü üzerine, iki büyük yardýmcýsýný kaybeden Bilge Kaðan da 734 yýlýnda öldü. Bu üç Türk büyüðü adýna ayrý ayrý dikilen kitabeler, bu çaðýn ölmez hatýralarýdýr.
Göktürk Kitabeleri'nde de söylendiði gibi, küçükler, büyükler gibi yaratýlmadýðý için, Bilge Kaðan'dan sonra gelen Türk devlet adamlarý da bilgisiz ve kötü olmuþlardý. Ayrýca Dokuz Oðuzlar yani Uygurlar, Karluklar ve Basmýllar gibi Türk kavimleri de güçlenmiþlerdi. Ýþte 743 yýlýnda bu üç Türk kavminin, Basmýl Türklerinin baþkanlýðýnda toplanýp, Göktürk Ýmparatorluðu'nu yýkmalarýyla Göktürk devri de sona ermiþtir.
Baþlangýçta yalnýzca akýn ve savaþlar için kurulmuþ gibi görünen Göktürk Kaðanlýðý, artýk VIII. yüzyýlda, bir kültür devleti olma yoluna girmiþti. Ayrýca Türkçe konuþan ve kendilerini birbirine yakýn hisseden bütün Orta Asya halklarýný bir araya getirmiþti .
Göktürklerin kurup geliþtirdiði yüksek devlet anlayýþý Orta Asya Türk boylarýnýn kolay kolay hafýzalarýndan çýkmamýþtýr. Ýþte bu açýdan 744'te kurulan Uygur devleti Göktürklerin bir devamý gibidir.