D. Karadeniz Bölgesinde Türk

[atoybil]

Osmanlı Hakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz Bölgesinde Türkler

Samsunğdan Artvinğe uzanan ve güneyde Gümüşhane-Bayburtğu içine alan saha, tarih öncesi dönemden itibaren insanoğlunun yerleşim alanları içerisinde yer almaktadır. Arkeolojik buluntulardan, Artvin ve Rize dışındaki merkezlerde, tarih öncesi döneme ait önemli veriler elde edilmiştir. Tarih dönemlerine ait buluntulara göre ise bölgenin tamamındaki yerleşim birimlerinin sayısında artış olduğu gibi kırsal alanın da yerleşime açıldığı görülmektedir.

Tarihi kayıtlarda Doğu Karadeniz bölgesindeki varlığı sabit olan ve ismi bilinen ilk topluluk Gaşkalardır. Hititlerin çağdaşı olan bu topluluk, M. ü. VIII. yüzyıl başlarında bölgeden çekilmiştir. Gaşkaları takip eden dönemde, bahse konu olan saha, M.ü. VIII. yüzyıldan itibaren Türkistan menşeli iki topluluk olan Kimmer ve İskitlerin hakimiyetine girmiştir.

İskitlerin sıkıştırması ile Gürcistanğdan Doğu Anadoluğya, oradan da İç Anadoluğya gelen Kimmerler, M.ü. 695 civarında Frig devletini yıkarak bölgede bozkır-göçebe geleneklerini devam ettiren bir devlet kurmuşlardı. Bu sırada bir kısım Kimmer boyları da kuzeye çıkarak Karadeniz bölgesine yayılmaya başlamış, Karadeniz Ereğli'sinden Trabzonğa kadar olan sahayı yaklaşık bir asır boyunca hakimiyeti altında bulundurmuştur. M.ü. 585ğten itibaren İskit baskısı sebebi yeniden göç eden Kimmerler, Karadenizğin kuzeyine çıkarak bölgeyi terk etmişlerdir. Kimmerleri takiben Anadoluğya giren İskitler ise, M.ü. 665ğten itibaren Kür nehrinin sağ yakasına yerleşmeye başlamışlardır. M.ü. 401 civarında bölgedeki İskit hakimiyet sahası üoruh boylarına ulaşmış, bu zaman zarfı içerisinde, Sinopğtan Trabzonğa kadar olan sahil şeridi de bazı İskit boylarının eline geçmiştir. Diğer taraftan, M.ü. 336 yılına ait Gürcü kayıtlarından, Makedonyalı İskenderğin orduları üoruh boylarına ulaştığında, Hazar denizinden bu bölgeye kadar olan sahada Kıpçak Türklerinin bulunduğu görülmektedir.

İlkçağda Doğu Karadeniz bölgesine yerleşen bu Türk ve Türklere akraba topluluklar, daha sonra aynı coğrafyaya yerleşen unsurlar içerisinde eriyip gitmişlerdir. M.ü. VII. yüzyılın sonlarından itibaren bölgede Yunan kolonileri kurulmaya başlanmış, sonra Büyük İskender ve Oğnun ölümünden sonra da İran kökenli Mihridates hanedanı Sinopğtan Trabzonğa kadar olan kısmı elinde tutmuştur. Mihridates hanedanının ortadan kalkmasından sonra ise, Roma ve XI. yüzyılın son çeyreğine kadar da Bizans İmparatorluğu bölgeye hakim olmuştur.

Doğu Karadeniz bölgesine yerleşen ikinci Türk unsuru, bölge Bizans hakimiyetinde iken üoruh boylarına yerleştirilen Bulgarlardır. VI. yüzyılın başlarında Bizans İmparatorluğunu Balkanlarda uzun süre meşgul eden Bulgarlar, kontrol altına alındıktan sonra 530ğdan itibaren Trabzon havalisi ile üoruh boylarına yerleştirilmiştir.

Bulgar iskanından sonra, üağrı Beyğin 1018 keşif akını ile başlayan Oğuz göçü neticesinde, Doğu Karadeniz bölgesinin siyasi ve etnik çehresi baştan sona değişmiştir. 1048ğde Hasankale zaferinden sonra İbrahim Yınalğa bağlı kuvvetlerin Trabzon civarına akınlar düzenlemesi ile, Oğuzlar ilk defa Karadeniz bölgesinin içlerine doğru ilerlemeye başlamıştı. 1054 yılında ise, Tuğrul Beyğe bağlı kuvvetler, üoruh boylarından Samsun civarına kadar olan bölgeye akınlar düzenlemiş, dört yıl boyunca devam eden baskı sonucunda, 1058ğde şarki Karahisar Selçukluların eline geçmiştir. Sultan Alp Arslanğın 1064 Gürcistan seferi esnasında ise, şavşat ve Artvin Selçukluların kontrolüne girmiştir. Malazgirt Zaferiğnden sonra ise, Türkler Anadoluğnun pek çok yerine olduğu gibi Doğu Karadeniz bölgesinin de büyük kısmına yayılmıştı. Kırsal alanın önemli bir kısmı Türkmenlerin eline geçtiği gibi, Bayburt ve Trabzon Selçuklu hakimiyetine girmiştir. Ancak Trabzonğdaki Türk hakimiyeti uzun süreli olmamış, yörenin önde gelenlerinin de desteğini alan Bizansğın bölge valisi Theodore Gabras, 1075ğte şehri tekrar ele geçirdiği gibi, batıda Sinopğa kadar uzanan sahil şeridi ile iç kesimde şarki Karahisarğı Türklerden geri almıştır.

Malazgirt Savaşığnın akabinde kurulan Türk beylikleri içerisinde, Danişmendliler, Saltuklular ve Mengücekoğulları Doğu Karadeniz bölgesinin belirli bölgelerini kontrol altına almıştır. Niksar merkez olmak üzere Yeşilırmak havzasını ele geçirerek kuzeye doğru yayılmaya çalışan Danişmendliler, Samsunğa kadar olan bölgeye hakim olmuştur. Erzurum ve çevresinde kurulan Saltuklu beyliği ise, Bayburtğu elinde bulundurduğu gibi, bölgeye yayılmaya çalışan Gürcülerle mücadele etmiştir. üoruh havzasını elinde tutan bu beylik, Rize ve çevresindeki kalelerden de haraç almıştır. Erzincan ve çevresinde kurulan Mengücekoğulları ise, şarki Karahisarğı denetimi altında bulundurmuş, Trabzon üzerine akınlar düzenlemiştir.

Türkiye Selçuklu Devletiğnin yukarıda ismi geçen Türk beyliklerini ilhak etmesinden sonra, Doğu Karadeniz bölgesindeki Türk hakimiyeti pekişmeye başlamıştır. 1173/1174ğte Danişmendlileri, 1202ğde Saltukluları, 1227/1228ğde ise Mengücekoğullarını ortadan kaldıran Türkiye Selçuklu Devleti, bölgedeki Türkleri bir siyasi çatı altında toplamayı başarmıştır. üyle ki, II. Kılıç Arslan (1155-1192) devrinde, Samsun-Trabzon civarındaki kırsal alan Selçukluların denetimine girmişti. Akabinde 1194ğte Samsunğu ele geçiren Selçuklu kuvvetleri, 1204 yılına kadar şehre hakim olmuştur. 1214ğte Sinopğun fethedilmesi ile Trabzon ve çevresine hakim olan Komnenoslar Selçuklu tabiiyetine girmiş, bu sayede, bölgede Türklere karşı çıkabilecek en önemli güç kontrol altına alınmıştır. 1228ğde ise Sinop-ünye arası Rumlardan alınmış, Trabzon üzerine baskı kurulmuştur.

Kösedağ savaşından sonra Selçukluların Anadoluğdaki idaresi zayıflamaya başlamış, bununla birlikte, Doğu Karadeniz bölgesine Türk akışı devam etmiştir. Bir Gürcü kaynaklarındaki bilgiye bakılırsa, 1247 civarında, Moğolların önünden kaçan ve o tarih için oldukça kalabalık sayılabilecek altmış bin kişilik bir Türkmen grubu, arasında şavşat ve Artvinğin de bulunduğu bölgeyi yurt tutmuştur. Bu yoğunluğun bir neticesi olarak, bir Bizans kaynağında ifade edildiği üzere XIII. yüzyılın son çeyreğinden itibaren, Helenistik kültür, Trabzon şehri dışında bölgedeki varlığını tamamen yitirmiştir. Aynı dönemde, 1277ğde Sinopğu kuşatan Rumları püskürten üepniler, doğuya ilerlemek suretiyle Trabzon Rumlarını baskı altına almış, XIV. yüzyılın başlarına kadar Harşit boylarını ele geçirmişlerdir.

üepniler Sinopğtan doğuya doğru ilerleyerek Rumları Trabzonğa çekilmeye mecbur bıraktığı yıllarda, Trabzonğun doğusundaki durum da pek farklı değildir. Zira, çevresindeki kırsal alanı ele geçiren Türkmenleri temizlemeye çalışan Kral Georgios (1266-1280), bu sefer esnasında esir düşmüş, yerine, kardeşi Ioannes tahta geçmiştir. Aynı tarihlerde, yaklaşık yüz yıldır Gürcistanğda bulunan Kıpçaklar ile Gürcüler arasında ihtilaf çıkmıştı. Papa Sargis liderliğindeki Ortodoks Kıpçaklar, Gürcü saflarından ayrılarak İlhanlılarla birlikte hareket etmeye başlamışlar, 1267ğde Ahıska bölgesini ikta alarak batıda Ardeşenğe kadar olan bölgeyi ele geçirmişler, 1479ğda Osmanlı hakimiyetini kabul edene kadar Doğu Karadenizğde adı geçen sahaya hakim olmuşlardır. Diğer taraftan, bölgenin üoruh vadisi kısmında 1124ğten beri Gürcüler tarafından yerleştirilen Kıpçaklar bulunmakta idi. Sargisğe bağlı Kıpçaklar ve üoruh boylarına yaklaşık bir asırdır yerleşmiş bulunan Kıpçakların yanı sıra, Kubasar ailesi gibi bazı oymakların da Gürcistanğdan ayrılarak batıya göç etmesi ile, Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Giresun ve Orduğya önemli bir Kıpçak kitlesi yerleşmiştir. Sarışın, mavi gözlü, çengel burunlu, açık tenli antropolojik özelliklere sahip bu Türk topluluğu, bölgenin bir Türk yurdu haline gelmesinde önemli bir rol üstlendiği gibi, yukarıda sınırları tarif edilen yerleşim sahalarının etnik yapısında baskın unsur olmuştur.

XIV. yüzyıl başlarında Anadoluğda Selçuklu hakimiyetinin sonlandığı dönemde, Grek kaynaklarındaki bilgilere bakılırsa Doğu Karadeniz bölgesinde yaklaşık beş yüz kilometreyi bulan kırsal alan Türkmenlerin eline geçmiştir. Kovanlar, Gümüşhane, Torul ile Maçka-Hamsiköy, Türklerle Grekler arasındaki sınırı oluştururken, Trabzonluların bu bölgelerdeki gücü de oldukça zayıflamıştı. Moğolların Anadoluğdan çekilmesi ile birlikte, Samsun ve civarı ile Bayburt Eretnalıların eline geçmiştir. Güneyde ise, 1348ğden itibaren Eretnalıların Bayburt valisi Ahi Ayna Beyğin yanı sıra Akkoyunlu ve üepnilerin de arasında bulunduğu Türk grupları Trabzonğa akınlar düzenlemeye başlamıştı. Ancak, Samsun ve çevresinde kurulan Canik beylikleri, bölgenin siyasi ve etnik yapısını Türkler lehine değiştirme bakımından çok önemli çalışmalar yürütmüşlerdir. XIV. yüzyılın ortalarında Trabzonğda altı bin civarında insan yaşar iken, Canik beyliklerinden bazılarının daha fazla asker çıkarabilecek güçte olması, bölgedeki nüfus yapısını açık bir biçimde göstermektedir.

Canik beylikleri içerisinde en önemli olanı, Ordu ve çevresinde kurulan Hacı Emiroğulları beyliğidir. XIII. yüzyılın sonlarına doğru Ordu bölgesini ele geçiren Sinop üepnileri tarafından kurulmuştur. 1347ğde Fatsa ve ünyeğyi ele geçirerek, bu bölgenin doğusundaki mıntıkada Trabzon Rumları aleyhine büyük bir nüfus boşluğu meydana getiren Hacı Emiroğulları, 1396 yılında Giresunğu da fethetmiştir. Yaklaşık yedi yıl sonra bölgeye gelen İspanyol elçisi Clavijo, on bin askeri olan Hacı Emiroğullarının topraklarını Tireboluğya kadar genişlettiğini haber vermektedir.

Niksar merkez olmak üzere Samsunğun güneyine kadar yayılan Taceddinoğulları, Moğol sonrası dönemde Doğu Karadeniz bölgesinde ortaya çıkan ikinci büyük Türk beyliğidir. Kısa süre sonra Trabzon Rumları üzerine harekete geçen Taceddinoğulları, 1379ğda Yeşilırmağın denize ulaştığı sahayı ünyeğye kadar ele geçirmiştir. 1386 tarihli bir kayda göre, Taceddinoğullarının on iki bin askeri bulunmaktadır.

Bu iki beylik dışında, Samsun, Kavak ve Ladik bölgelerinde hüküm süren Kubadoğulları, Vezirköprü, Havza ve Merzifonğu elinde tutan Taşanoğulları, Bafra ve çevresine hakim olan Bafra Beyleri, Osmanlı öncesi dönemde Canik bölgesine hakim olan diğer Türk siyasi teşekkülleridir. Osmanlı Devletiğnin bu bölgeyi XV. yüzyılın ilk yarısında ele geçirmeye başlamış, 1419/1420ğde Bafra beyleri, 1427-1428ğde Hacı Emiroğulları ve Taceddinoğulları, 1419ğda Kubadoğulları, 1430ğda ise Taşanoğulları beyliği ortadan kaldırılmıştır.

Trabzonğun batısında Canik beylikleri ortaya çıkarken, güneyindeki sahada ise, Eretnağnın ölümünden sonra Erzincanğı ele geçiren Mutahharten, 1379ğdan sonra Bayburt ve şarki Karahisarğı da ele geçirmiş, Trabzon Rumlarından haraç almaya başlamıştı. Mutahhartenğin ölümünden sonra Erzincan ve çevresini, bu arada Bayburtğu da ele geçiren Akkoyunlular, 1341ğden beri Trabzon Rumları üzerine akınlar düzenlemiştir. Komnenoslar, 1352ğde prenses Mariağyı Kutlu Beyğe gelin olarak göndermek sureti ile iki taraf arasında iyi ilişkiler kurmuştu. Bu dostane ilişki Uzun Hasan döneminde de devam etmiş, 1458ğde yapılan antlaşma ile prenses Theodorağyı gelin olarak veren Komnenoslar, Akkoyunluları en yakın müttefiki haline getirmeyi başarmışlardır. Aynı yıl Uzun Hasan şarki Karahisarğı alarak Doğu Karadeniz bölgesindeki topraklarını genişletmiştir. Ancak doğu sınırlarında olup bitenler Fatih Sultan Mehmedği harekete geçirmiş, Amasra, Kastamonu ve Sinopğu ele geçiren Osmanlı Sultanı, Koyulhisar zapt ettikten sonra Trabzon üzerine ilerlemiştir. Uzun Hasan büyük çaba göstermesine rağmen, Osmanlıların 1461ğde Trabzonğu ele geçirmesini önleyememiştir. 1473ğte Akkoyunluların elindeki Bayburt ile şarki Karahisarğı, 1481ğde Kabasitas ailesinin alindeki Torulğu ele geçiren Osmanlı Devleti, böylece bölgedeki siyasi bütünlüğü sağlamıştır.

Osmanlı Devleti, Trabzon ve Torul dışında Doğu Karadeniz bölgesinde hakim olduğu yerlerin tamamını Türk beylik ve devletlerinin elinden almıştır. Malazgirt Savaşığnı takip eden dönemde bölgeye yerleşen Türk toplulukları, düzenli bir şekilde Karadeniz bölgesine yayılmış, ilk olarak kırsal alana yayılan göçebe Türkmenler, Türkiye Selçuklu Devleti ortadan kalktığı sırada beş yüz kilometreyi bulan bir sahayı ele geçirmiştir. şehir merkezleri itibariyle Bayburt, şarki Karahisar gibi güneydeki yerleşim birimlerini Malazgirt savaşının hemen ertesinde zapt eden Türkler, Türkiye Selçukluları zamanında Samsunğu, Hacı Emiroğulları beyliği döneminde Ordu ve Giresunğu ele geçirmişti. Bu sebeple, XV. yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı Devleti hakimiyetine girdiğinde, Doğu Karadeniz bölgesinin büyük kısmı, yaklaşık dört asırdır bir Türk vatanı idi.

Yrd.Doç.Dr. İbrahim TELLİOĞLU